Эрон бўйлаб саёҳат (76)
Дўстлар, Жанубий Хуросон вилоятига саёҳатингизда биз билан қолинг ва садр ва баланд қарағайлар шаҳри бўлган гўзал Биржанд шаҳрига ташриф буюринг.
Бу шаҳарнинг асл номи азалдан Биржанд бўлиб, битик ва луғатларда Биржанд, Бержан, Берканд ва Бирганд деб ҳам тилга олинади. Иқлим шароити нуқтаи назаридан, баланд тоғлар ва кенг текисликларнинг иккита муҳим элементи ушбу минтақанинг иқлимига энг муҳим таъсир қилувчи омиллардан биридир. Эроннинг марказий чўлига яқинлиги ва кенг текисликларнинг мавжудлиги бу минтақада ёзи иссиқ бўлган чўл иқлимини яратди. Бошқа томондан, минтақанинг асосан ғарбий-шарқий йўналишда чўзилган тоғлари иссиқлик интенсивлигининг пасайишига олиб келди ва минтақа атрофдаги ҳудудларга қараганда анча мўътадил. Шаҳар аҳолиси биржанди лаҳжасида гаплашади.
Биржанд шаҳрида кўплаб сайёҳлик ҳудудлари мавжуд. Биржанддаги шаҳар масофалари жуда қисқа ва барча диққатга сазовор жойлар бир-бирига яқин эканлигини ҳисобга олсак, қисқа вақт ичида ушбу шаҳарнинг кўплаб сайёҳлик жойларини зиёрат қилиш осон.
Биржанд турли даврлардаги боғлар ва қасрлар ва тарихий уйлар, жумладан, қадимий биноларга эга бўлган кам сонли ҳудудлардан биридир. Биржанднинг сайёҳлик жойларига ташрифимизни жаҳонда обрў-эътиборга эга бўлган Акбария боғи ва қасридан бошлашни мақсадга мувофиқ деб билдик.
Тахминан 45 000 квадрат метр майдонга эга Акбария боғи ва саройи, Биржанд шаҳридаги энг машҳур тарихий бинолардан бири бўлиб, 2011 йилда ЮНЕСКОнинг 35-сессиясида ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси объекти сифатида рўйхатга олинган. Албатта, Акбария боғи 1999 йил 30 июнда Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатига киритилган.
Бу мажмуа қурилиши Қожарлар даврининг бошидан ўша давр охиригача ва бир неча босқичда амалга оширилган. Бу мажмуа бир неча қасрларни ўз ичига олади, уларнинг энг қадимийси шарқий учидаги икки қаватли Хешмат ал-Мулк қасри бўлиб, қурилиши Зандия даврининг охири ва Қожар даврининг бошларига тўғри келади.
Биринчи қаватда иккита коридор ва нисбатан узун зал мавжуд бўлиб, мажмуанинг учта муҳим қисмини, яъни асосий боғни, жанубий боғни ва отхонани бирлаштиради. Боғнинг деярли марказий ўзаги ҳисобланган маросимлар ўтказиладиган ва меҳмонларни қабул қиладиган марказий сарой ажойиб безак ва манзараларга эга. Турк меъморчилиги рус меъморчилигидан илҳомланган ва унинг ислом меъморчилиги билан уйғунлиги меъморчиликнинг янги услубини кўрсатади. Бу бинога Кўзгу зали, Кўлаҳ Фаранги гумбази, асалари уяси безаклари ва расмий безаклар киради, улардан фақат ички ва хорижий сиёсий вакилларни қабул қилиш учун фойдаланилган.
Илк Қожар даврида қурилган бўлим кутубхона сифатида фаолият кўрсатмоқда. Қожарлар даврида қурилган марказий қисмдан археология ва антропология музейи сифатида фойдаланилади.
Биржанд Археология музейи 1371-йилда тантанали бинонинг биринчи қаватида қурилган бўлиб, кейинги йилларда музей кўламини кенгайтиришдан ташқари, жиҳозларини ҳам тўлдирган. Айни пайтда ушбу йирик музейда қадимий буюмлар, сопол идишлар, тангалар ва қурол-яроғлар намойиш этилмоқда, улар аслида минтақанинг эрамиздан аввалги 3 минг йилликдан то Қажарлар давригача бўлган тарихидир. 1372-йилда Биржанддаги Антропология музейи Акбария боғида ташкил этилган. Ушбу музейда вилоят аҳолисининг ўтмишда ишлатиб келган, бугун эса топиб бўлмайдиган касблари, меҳнат қуроллари билан танишиш мумкин. Хуросон қўғирчоқ ва маданият музейи ва машҳур музей бу музейнинг бошқа қисмларидир. Жанубий Хуросон вилоятининг турмуш тарзи, урф-одатлари, иш ва касб-ҳунарларининг бир қисми ушбу музейда намойиш этилган.
Паҳлавийлар даврида қурилган қисм галерея сифатида ишлатилади ва ниҳоят, бошқа қисмлари анъанавий овқат хонаси ва чойхонага бағишланган.
Кўчанинг икки томонида баланд қарағай дарахтлари ва марказий бинонинг катта кўчасига олиб борувчи кўчалар боғнинг кўркига кўрк қўшиб, кўркига кўрк бағишлайди.
Жануб боғи жанубий жабҳада жойлашган ва шимолий боғдан кичикроқ. Бу боғ хизмат кўрсатиш жойлари, марказий бино ва отхонанинг ғарбий девори каби жойлар билан ўралган. Муҳим элементлардан бири - бог ъмайдонининг кўп қисмини эгаллаган квадрат дизайндаги нисбатан катта сузиш ҳавзаси. Ҳовузнинг ўртада квадрат платформаси бор.
Акбария боғи глобал рўйхатга олишда самарали бўлган бир қанча ўзига хос хусусиятларга эга. Боғ нишабли заминда яратилган ва боғни лойиҳалашда тўғри чизиқлар ишлатилган. Сарой боғнинг энг баланд қисмида қурилган. Доимий асосий оқим ва бир нечта иккиламчи оқимлар боғда сувнинг овози эшитиладиган ва табиат билан яқин муносабатда бўладиган тарзда лойиҳалаштирилган ва амалга оширилган. Сарой билан боғ ўртасида масофа йўқ, кўплаб сояли дарахтлардан фойдаланиш ва боғнинг энг катта қисмини мевали дарахтлар, доривор ва манзарали ўсимликлар экишга бағишлаш боғнинг бошқа диққатга сазовор жойлари ҳисобланади. Бу боғдаги дарахтлар орасида қарағай, анор ва тут бор, боғнинг баъзи бурчакларида Тож Хорос гуллари кўриниб туради.
Биржанднинг яна бир тарихий обидаси Колаҳ Фаранги қалъаси, Акбария боғи ва қасри яқинида жойлашган. Колаҳ Фаранги қалъаси Зандие даврининг охирида қурилган бўлиб, унинг қурилиши ўзининг меъморий шакли жиҳатидан бошқа шаҳар биноларидан умуман фарқ қилади.
Қўрғон биноси олти қаватдан иборат бўлиб, улардан иккитаси очиқ майдон, қолган қаватлари эса Ҳозхон гумбазининг ташқи кўринишини тўлдириш учун қурилган. Колаҳ Фаранги қалъасининг биринчи қават қисми кўп сонли хоналар билан ўралган квадрат режадан иборат бўлиб, худди шу қаватда кўз шаклида тўртта вестибюл мавжуд. Айтишларича, бинонинг асосий қисми Хозхон ҳам шу ерда жойлашган.
Ҳозхона саккиз қиррали режага эга бўлиб, атрофи арк ва платформалар билан ўралган бўлиб, ўртадаги ҳовуз, гумбазли моқранс безаклари ва гўзал иловалари шуҳратини янада оширган.
Дарҳақиқат, қўрғоннинг бу қисми қурувчилар томонидан амалга оширилган безаклар туфайли Биржанд қалъасининг энг муҳим қисмларидан бири сифатида таништирилиши мумкин. Ҳозхана участкасида сув иншоотининг мавжудлиги нафақат гўзал, балки қалъанинг бу қисмини вентиляция қилиш учун ҳам жавобгардир.
Шунингдек, Кўлаҳ Фарангининг гумбаз қисмига ўрнатилган деразалар Хозхон майдонига керакли ёруғлик ва ёруғликни беради, бинони қурган рассомлар қўрғоннинг ушбу қисмида қилган бошқа безаклари билан бир қаторда, улар ўз иморатларини қолдирган. авлодлар учун гўзал ва ажойиб макон.
Иккинчи қават бир нечта хоналарни ўз ичига олган саккизбурчакдан иборат ва юқори қисмлар фақат рамзий ва чиройли бўлиб, улар ҳовузни ёруғлик билан таъминлаш учун кичик ва тор деразалар билан жиҳозланган.
Ушбу миллий меросни қурувчилар уни зиггурат ёки зинапоя шаклида 6 қаватда гўзал ва ажойиб меъморчилик билан қуришган. Бир қарашда ўзининг гўзаллиги, қизиқарли ва диққатга сазовор дизайни билан томошабинлар ва архитектура мутахассисларининг эътиборини тортадиган ушбу бинонинг тепасида оқ конус қурилган.
Биржанд Колоҳ фаранги қалъасини қуришда асосий материаллар лой, ғишт, оҳак ва оҳаклардан фойдаланилган. Марказий кулба биносида ҳеч қандай иситиш мосламаси ёки мўри йўқлиги бу бинодан фақат йилнинг иссиқ фаслларида фойдаланилганлигини кўрсатади. Ушбу бинонинг моҳир архитектурасини тавсифлашда, биз айтган ҳар бир нарса, албатта, унинг сон-саноқсиз гўзалликларидан далолат бермайди ва унинг жозибасини тушуниш учун уни диққат билан кузатиш керак. Колаҳ Фарангий қалъаси Эрон миллий асарлари рўйхатида 1880 рақами билан рўйхатга олинган.
Ҳурматли дўстлар, шуни билиш ўринли бўладики, Биржанднинг эски шароитида Эрондаги илк мадрасалардан бири шавкатия мадрасаси деб номланган ва бу шаҳарнинг бошқа тарихий бинолари каби мактаб ҳам жуда гўзал боғда жойлашган.
Бу мактаб Эрондаги учинчи замонавий ўқитиш услубидаги мактаб бўлиб, чўл меъморчилиги услубида қурилган. шавкатия мадрасаси биноси 1312-йилда Муҳаррам мотамини ўтказиш мақсадида қурилган бўлиб, ҳижрий 1326-йилда бу ерда биринчи янги Биржанд мактаби ташкил этилган.
шавкатия мактаби тўрт фаслли қурилган бўлиб, ҳовли шаклидаги марказий макон ва унинг атрофидаги узлуксиз қисмни ўз ичига олади. Ҳовли бинонинг катта қисмини эгаллаган бўлиб, унга ғишт ётқизилган бўлиб, унинг ўртасида 30 см баландликдаги супача жойлашган.
Бино битта айвон ва вестибюлли, вестибюл, баланд айвон, ҳовли, ҳовли атрофидаги хоналар, подшоҳ ўриндиғи ва ҳаммом бу бинонинг ашёларидандир.
Ҳурматли дўстлар, дастур тугаши билан Биржанднинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойларини зиёрат қилишни келажакдаги дастурга қолдирамиз ва шу вақтгача барчангизни Аллоҳга ҳавола қиламиз.
