Эрон бўйлаб саёҳат (77)
Дўстлар, биз билан қолинг, биз Жанубий Хуросон вилоятига саёҳатимизни давом эттирамиз ва гўзал Биржанд шаҳрига ташриф буюрамиз.
Эроннинг қадимий ўлкаларидан бири сифатида Биржанд заъфарон, зирк, юқори сифатли қуритилган мевалар ва қўлда тўқилган гиламлар билан жаҳон миқёсида шуҳрат қозонган жозибали шаҳардир. Бу шаҳар ўзининг қадимийлиги ва узоқ тарихи туфайли ўз қалбида қимматли асарлар ва диққатга сазовор жойларга эга. Бу шаҳарнинг энг жозибали ва гўзал асарларидан бири - Биржанд ва Жанубий Хуросон вилоятидаги сайёҳлик масканларидан бири бўлган "Биржанд қалъаси". Таҳидеҳ ва пойин шаҳар қалъаси сифатида ҳам танилган Биржанд қалъаси Биржанддаги энг катта ва энг қадимги тарихий бинодир. У Биржанд шаҳрининг кираверишида ва шарқий қисмида тепаликда жойлашган. Ушбу тарихий бино икки қаватли бўлиб, тўрт бурчагида тўртта минора ва жанубий ҳудуддаги қўрғоннинг ўртасида жойлашган марказий минора мавжуд. Бу қалъанинг иккита кириш жойи бор, улардан бири шимол томонда, иккинчиси ғарбий томонда.
Майдони 3000 квадрат метрдан ортиқ бўлган бу қалъа Сафавийлар даврида қурилган бўлиб, аслида Биржанд шаҳрининг ўзаги ҳисобланади. Албатта, баъзилар бу қалъанинг қурилишини ўша даврга ҳам боғлайди. Биржанд қалъаси лой ва тошдан қурилган бўлиб, Сафавийлар давридан то Қожарларгача бўлган даврларда бу шаҳар аҳолисини душманлар, айниқса, туркман ва ўзбеклар ҳужумидан ҳимоя қилган.
Биржанд қалъаси Қожарлар даврида тўлиқ таъмирланиб, фойдаланилган. Мавжуд далилларга кўра, у ер ости туннеллари орқали шаҳарнинг Баҳористон қалъаси, Колаҳ Феранги қалъаси ва Қанат Қасба каби муҳим нуқталари билан боғланган.
Бу қалъада 7 та минора бўлиб, улардан олтитаси қолган. Ушбу бинони қайта тиклаш 1378 йилда Биржанд муниципалитети томонидан бошланган.
Шаҳарларнинг эски бинолари одатда ҳар қандай шаҳарнинг энг ажойиб жойларидан бири ҳисобланади, чунки уни зиёрат қилиш орқали биз Шаҳар тарихи ва ўтмиши билан танишамиз. Биржанд шаҳрининг тарихий шароити ҳам ушбу шаҳарнинг сайёҳлик жойларидан бири ҳисобланади. Биржанднинг тарихий контекстидаги диққатга сазовор жойлардан бири бу Шавктия мактаби бўлиб, биз бу ҳақда олдинги дастурда билиб олдик. Биржанддаги биринчи почта-телеграф бўлими Қожарлар давридан қолган ва Жанубий Хуросон маданий мерос ташкилоти саъй-ҳаракатлари билан қайта тикланган ва ободонлаштирилган ушбу шаҳарнинг тарихий шароитида жойлашган яна бир маскандир.
Яна бир тарихий шароит - Биржанд шаҳридаги кўплаб сув омборлари, бу ҳудуднинг чўл табиати туфайли қурилган. Улардан энг муҳими мамлакат шарқидаги саноқли сув омборларидан бири бўлган, сув омбори очиқ ва сайёҳлар кўриш ва зиёрат қилишга тайёр бўлган Алириза Бей сув омборидир.
Анъанавий Биржанд бозори ҳам ушбу шаҳарнинг ташриф буюрадиган жойларидан биридир. Бу бозор қарийб 300 йил муқаддам ўзининг эски тузилишини сақлаб қолган. Бу шаҳар аҳолиси учун ҳали ҳам жуда муҳим.
Бу бозорда эски карвонсарой бўлиб, бозорнинг асосий қисмида турли хил ҳужралар мавжуд бўлиб, уларда турли товарларни сотиш ва сотиб олиш, кўплаб савдо идоралари жойлашган. Шу сабабли, бугунги кунда Биржанд диққатга сазовор жойлардан бири ҳисобланади, чунки бу шаҳар ҳақида кўпроқ билиш учун тарих ва антропология нуқтаи назаридан жуда муҳимдир. Бу бозорнинг атмосфераси жуда қизиқарли ва ўзига хосдир. Чунки қадимда Афғонистон, Ҳиндистон, Покистон, Туркманистон ва ҳоказо давлатлар билан қўшничилик бу ерга мароқли муҳит берган ва бу муҳит бугун ҳам бу бозорда сезилиб турибди. Бу бозордан “Биржанд Нотир”нинг барча турдаги сувенирлари, қуритилган мевалар, заъфарон, жужуб, зирк, Биржанд ҳунармандчилиги буюмларини харид қилиш учун қулай жой.
Биржанд ҳунармандчилиги жуда машҳур бўлган ҳунармандчилик буюмлари орасида маҳаллий аёллар ва эркаклар маълум дарахт шохларидан, масалан, тол ва бошқалар тўқадиган сават, идиш-товоқ, кострюлка, сомондан сузгичлар бор. Шунингдек, бу шаҳарда материали ва хоссалари жиҳатидан Эрондаги энг яхши тўқилган матолардан бири бўлган анъанавий мато тўқилиб, “Барак бофи” деб аталади.
Ҳурматли дўстлар, Биржанднинг диққатга сазовор жойларини зиёрат қилиш учун биз шаҳардан узоқлашиб, унинг атрофидаги ҳудудларга саёҳат қилишимиз керак.
Биржанддаги яна бир жуда кўзни қамаштирувчи боғ ва қасрлар Биржанддан 5 километр ғарбда жойлашган "Масумия боғи ва саройи"дир. Саройнинг ўнг томонида жуда катта ҳовуз жойлашган бўлиб, бинонинг гўзал дизайни ва меъморчилиги ушбу ҳовуз сувида акс этади ва жуда ажойиб манзара яратади. Боғдаги доимий турғун дарахтлар ҳам бу кўркамликка кўрк қўшади. Ушбу меъморчилик санъати паҳлавийлар даврига тегишли.
“Ҳиндвалан масжиди” шубҳасиз Жанубий Хуросон вилоятининг энг муҳташам тарихий ва диний биноларидан бири бўлиб, у Дармиён шаҳрида жойлашган бўлиб, уни ҳар йили кўпчилик зиёрат қилади. Бу масжидни зиёрат қилиш учун Мадҳимдаги Ҳиндвалан қишлоғига боришингиз керак бўлади. Бу масжидда жуда кўп ёзувлар бор, уларга ишора қилиб айтиш мумкинки, бу масжид ҳижрий В-ВИ асрларда қурилган ва бу масжиддаги яна бир ёзув унинг 1237 йилда бир марта қайта тикланганлигини кўрсатади. бу масжид ҳар бир томошабиннинг эътиборини тортади. Масжидга киргандан кейин гумбаз ҳовлиси ва масжиднинг устунли нефи ҳам кўришга арзийди.
“Қал Жангал қоятош расмлари” тўплами Биржанднинг яна бир қимматли тарихий асари бўлиб, уни зиёрат қилиш учун 35 километрга яқин йўл босиб, Боғрон тоғ тизмасидаги Кал Чангал деган водий бўйлаб Замон-обод қишлоғи яқинида кўришимиз керак. Ушбу петроглифлар ўн битта ёзув ва иккита тасвирни ўз ичига олган бўлиб, улардан фақат еттитаси сақланиб қолган. Расмлар ва ёзувлар қояларга битилган. Баъзи ёзувлар фақат бир қатордан, баъзилари эса бир неча қатордан иборат. Бу тўпламда иккита петроглиф (расм) мавжуд бўлиб, улардан бирида одам бюсти, иккинчисида эса шер билан курашаётган одам манзараси акс этган.
Юз пардаси, соч турмаги ва кийим турига кўра Кал Жангалнинг битик ва ўймакорлиги тўпламини Парфия даврига оид дейиш мумкин. Албатта, Биржанд петроглифлари фақат Кал Жангал билан чекланмайди, Куч Биржанд қишлоғидаги “Лах мозори петроглифлари” тўплами ҳам Жанубий Хуросонга оид энг ишончли тарихий ҳужжатлар сирасига киради. Яшил-қора тош юзасида беш метрдан беш метргача ўлчамдаги бу расмлар тарихдан олдинги ислом давригача бўлган узоқ даврни қамраб олади.
Археологик далилларга асосланиб, бу петроглифнинг тарихий тарихи ислом давридан ташқарига чиқади ва унинг илдизлари тарихдан олдинги даврларга бориб тақалади.
Лах Мозоридаги расмлар тўплами 307 тани ташкил этади, улар орасида инсон, ҳайвон, ўсимлик нақшлари, белгилар ва белгилар, паҳлавий, парфия, сосоний, араб ва форс ёзувлари мавжуд.
Ушбу петроглифда 22 та одам фигураси мавжуд. Услубга кўра, инсон мотивлари 2 гуруҳга бўлинади: стилизация ва янгиланиш, иккинчи гуруҳ маълум даражада реалистик бўлиб, жанг, ов ва уруш манзаралари ёки ибодат қилаётган киши каби тушунчаларни ўз ичига олади.
Ушбу петроглифдаги ҳайвонлар фигуралари сони 33 та. Қоянинг устки қатламига жойлаштирилган бу фигуралар нисбатан катта ва хилма-хил бўлиб, уларни икки гуруҳга бўлиш мумкин, сут эмизувчилар ва қушлар, лекин умуман олганда, ҳайвонлар фигуралари одамларнинг фигураларига қараганда анча реалдир.
“Банд Дере” ҳам Жанубий Хуросон вилояти ва Биржанд шаҳрининг сайёҳлик жойларидан ҳисобланади. Бу тўғон Зандия даврининг охири ва Қожар даврининг бошларига тўғри келади ва унинг суви юқори ва қуйи водийлардан ўтганлиги учун шундай ном билан аталган. У милодий 1294 йилда қурилган. Бу тўғоннинг пойдевори дарё тубининг чўкинди қатламларидаги тоғ жинслари ва водий тубининг энг мос қисмида жойлашган ўйиқларга таяниб қурилган.
“Банд Даре” махсус туристик ҳудуд ва Биржанд шаҳридаги энг йирик тоғ тўғонидир
Водий қирғоғи тош, оҳак ғишт ва Сарож оҳак каби материаллардан қурилган ва вақт ўтиши билан яхши қаршилик кўрсатган. Унинг тожи узунлиги 31 метр, кенглиги 3-5 метр ва баландлиги тахминан 13 метрни ташкил қилади. Пойдевордаги тўғон деворининг қалинлиги 8 метрга этади. Бу қирғоқ оғир тузилма бўлиб, қирғоқ деворини мустаҳкамлаш учун улкан орқа қирғоқ қурилган. Тўғон деворининг ўртасида тўғон томон ҳар бир метр баландликда ўрнатилган қудуқ шаклидаги вертикал камера бўлиб, тўғоннинг ички томонига олиб боради. Даре тўғони 2013 йилда Маданий мерос ташкилоти томонидан Эрон миллий асарлар рўйхатига 4816 рақами билан киритилган.
