Эрон иқтисодиётида билимга асосланган ишлаб чиқаришнинг ўрни, аҳамияти ва натижалари (3)

Инқилоб муаззам раҳбари 1401 йил шиорини "ишлаб чиқариш, билимга асосланиш, иш ўринлари ташкил этиш" деб номлади. Шу муносабат билан йил шиорига асосланган дастурлар тайёрланиб, сизларга тақдим этилмоқда.  Ушбу туркумнинг давомида Эрон иқтисодиётида билимга асосланган ишлаб чиқаришнинг бошқа баъзи оқибатлари муҳокама қилинади.

Иқтисодий мустақиллик ва нефтга қарамликни камайтириш

Нефт сотишга қарамлик узоқ йиллар давомида мамлакатда иқтисодий ва маданий қарамликка олиб келди. Нефт ва истеъмол иқтисодиёти, бир томондан, Эрон миллатининг ўз-ўзини таъминлашини қаттиқ нишонга олган мамлакат мустақиллигининг энг муҳим душмани деб ҳисобланиши керак. Бошқа томондан, Эрон миллатининг маданияти уни таназзул ва заифлик йўлига солиб қўйди. Шундай қилиб, нефт сотишдан тушган даромадга боғлиқликни камайтириш бир неча жиҳатдан муҳимдир:

Иқтисодий заифликлар ва самарасизликларни қоплашни тушунтириш ва олдини олиш

Нефт даромадларининг Эрон иқтисодидаги энг салбий оқибатларидан бири бу мамлакатнинг иқтисодий заиф томонларини ва самарасизлигини қоплашдир. Гарчи Эрон ишлаб чиқариш ва технология асослари ва бизнес муҳити жиҳатидан бой ва илғор давлатлардан бири бўлмаса-да, Аммо жамиятга ҳеч қандай саъй-ҳаракатларсиз тақдим этилган йирик нефт бойликлари мамлакатни аҳоли жон бошига нисбатан юқори даромадли ривожланаётган жамиятлар қаторига қўйди. Нефт мамлакатнинг заиф ва касал иқтисодиёти ҳақидаги фактларни жамоатчиликдан сир тутди, чунки мамлакатнинг молиявий мажбуриятлари нефтни сотиш орқали ҳар қандай тарзда таъминланади ва қопланади. Ҳукумат бу йўналишдаги зарурат ва ҳақиқий камчиликни ҳис этмаган, шунинг учун, халқни ақл-заковати ва салоҳиятли қўлларидан тинимсиз меҳнатини иқтисод ва бойлик ишлаб чиқаришга сарфлашга жалб этмаган. Эрон, гарчи жон бошига ишлаб чиқариш бўйича бой давлат бўлмаса-да, лекин жаҳон савдосида, айниқса, ҳашаматли товарлар учун йирик истеъмолчи ҳисобланиши бежиз эмас.

Унумдорликни ошириш

Мамлакатнинг аксарият муассаса ва ташкилотларида ишлаб чиқаришга қарши маданиятни ёйган нефт сотишдан тушган даромадлар жамиятдаги соғлом меҳнат маданиятини алмаштирди. Бинобарин, маҳаллий ишлаб чиқариш асосларининг заифлашиши, инновацияларнинг маъносизлиги, ишлаб чиқариш ва фаолият орқали бойликнинг камайиши, бойлик тақсимотидаги зиддиятлар, мамлакатнинг жаҳон иқтисодиётидаги иқтисодий мавқеининг ёмонлашиши нефт иқтисодининг оқибатидир. Ҳар қандай иқтисодиётда динамизм, фаровонлик ва барқарорлик талаби меҳнат, фаолият ва самарадорликни ошириш бўлса, бунга харажатлар секторидаги нефт даромадларига боғлиқ ҳолда эришиб бўлмайди, чунки бу иқтисодий ҳаракатчанлик ва динамизмга тўсқинлик қилади.

Иқтисодий режалаштиришдаги реализм

Ўтган йиллар давомида мамлакатда кўплаб иқтисодий лойиҳаларни якунланмай қолдирган нарса бу лойиҳаларнинг нефт даромадлари билан боғлиқлигидир. Мамлакатнинг нефт даромадларининг қисқариши билан бу лойиҳаларнинг харажатлари қопланмади. Аслида, нефт нархининг ўзгариши натижасида келиб чиқадиган даромадларнинг беқарорлиги ҳар қандай ҳисобланган ва ўлчовли режалаштириш имкониятини қийинлаштиради. Натижада, нефт даромадлари жадал суръатлар билан ўсиб бораётган даврда ҳар хил турдаги лойиҳалар ишлаб чиқилиб, ишга туширилади. Даромадларнинг қисқариши даврида сиёсий бўлмаган лойиҳалардан воз кечиш керак, бу эса ресурсларни исроф қилиш ва иқтисодий самарасизликка сезиларли таъсир кўрсатади.

 Экспорт ҳажмини ошириш

Билимга асосланган иқтисодиётнинг яна бир муҳим натижаси экспорт ҳажмини оширишдир. Маҳаллий ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва гуллаб-яшнаши мамлакатнинг нонефт экспортини ошириши мумкин, бу эса жаҳон бозорларига саноат ва қишлоқ хўжалиги товарлари экспортини ошириш хавфи остида.‌Саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш миллий иқтисодиётда юқори қўшимча қиймат яратиш билан бирга, Эроннинг ёш жамиятида бандлик ҳолатини яхшилаганлиги сабабли, бу икки соҳага эътибор қаратиш лозим. Ҳозирги вақтда экспорт қилинадиган товарларнинг асосий қисмини нефт ва газга асосланган маҳсулотлар ташкил этади, бу эса ушбу товарлар нархининг ўзгарувчанлиги шароитида мамлакат иқтисодиётининг заифлигини оширади. Шу сабабли, ушбу товарларни экспорт қилиш мақсадга мувофиқ ва зарур бўлса-да, барқарор экспорт сакрашини таъминламайди ва бу хилма-хиллик тажриба ва маҳсулдорлик билан бирга бўлмаса, узоқ муддатда самарали бўла олмайди. Жаҳон бозорида экспорт ва савдо қилиш имкониятига эга бўлиш учун кенг кўламли ишлаб чиқариш, юқори маҳсулдорлик, сифат ва мос нарх амалга оширилиши керак.

Гап шундаки, қаршилик иқтисодини амалга оширишдаги энг муҳим масалалардан бири иқтисодий турбулентлик ва импулслардан халос бўлишдир. Хом нефт каби табиий ресурсларга боғлиқ бўлган иқтисодиёт ҳар доим нархлардаги ўзгаришлар ва санкциялар ва халқаро муаммолар каби масалалардан таъсирланади. Шу сабабли қаршилик иқтисодиёти бу қарамликни табиий ресурслардан бошқа омилларга, мустаҳкам ва ўзгармас асосларга эга бўлган омилларга ўзгартиришга интилади. Энг яхши алтернативалардан бири илмга асосланган иқтисодиёт, илм-фан ва билимга боғлиқлиги туфайли нефт даромадларини алмаштириш учун мос вариант, шунингдек, иқтисодиётни диверсификация қилиш ва хом ашёни сотмаслик учун мос вариант деб аташ мумкин.  Агар биз билимга асосланган иқтисодиётга ўтадиган бўлсак, глобал импулслар ва босимлар мамлакат иқтисодиётига унчалик таъсир қилмайди. Чунки дунё мамлакатлари билан қандайдир иқтисодий ўзаро боғлиқлик мавжуд.

Маҳсулотларни экспорт бозорларида ва айниқса, периферия бозорларида сотиш имкониятларидан фойдаланиб, ташқи бозорларнинг маҳаллий компаниялар маҳсулотларига боғлиқлигини ошириш орқали яқин келажакда мамлакатимиз иқтисодий барқарорлиги сезиларли даражада ошишига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Бошқача айтганда, санкциялар каби воситалар ёрдамида бу маҳсулотлардан экспорт тушумларини осонликча ва қисқа муддатда олиб ташлаш мумкин бўлмайди. Чунки бу муаммо иқтисодий зарбага сабаб бўлади. Бу бошқа мамлакатлардаги бошқа бозорларга ҳам таъсир қилади ва эмбарго қўйиш ва мамлакат экспортини йўқ қилиш харажатларини оширади. Ислом инқилоби муаззам раҳбари 2014-йилда ёш мутахассислар орасида илмга асосланган иқтисодиётнинг аҳамияти ҳақида шундай дедилар: “Қаршилик иқтисодиётининг мустаҳкам асосларидан бири бу билимга асосланган иқтисодиётдир, чунки қаршилик иқтисодиёти эндоген иқтисодиётдир. Бу халқаро ва глобал иқтисодий импулслар томонидан ҳаракатга келтирилмайдиган, ичида мустаҳкам пойдеворга эга иқтисодиёт; Бу қаршилик иқтисодиёти."