Эрон бўйлаб саёҳат (112)
Бу дастурда Санандаж шаҳрининг тарихий ва муҳим жойларига, яъни Масжиди Ҳарамга ва Санандаж тарихий бозорига боришга қарор қилдик. Биз билан қолинг.
Ассалому алайкум барча Эрон бўйлаб саёҳат дастурлар туркуми тингловчилари ва мухлислари, азиз ҳамроҳлар бугунги дастуримизда Эроннинг шимоли-ғарбидаги “Курдистон” яшил вилоятига саёҳат қиламиз. Шаҳарларни баланд тоғлар ва қалин ўрмонлар орасида ўраб турган минтақада кўплаб тарихий обидалар ва табиий экскурсиялар мавжуд.
Тахминан 28200 квадрат километр майдонга эга Курдистон вилояти Эроннинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган ва Ироқ билан чегарадош. Курдистон баланд ва паст баландликлар ва кўп ёғингарчилик мавжудлиги сабабли Эроннинг энг совуқ минтақаларидан бири ҳисобланади, аммо унинг баъзи қисмлари географик вазиятга кўра ўзгарувчан об-ҳавога эга. Бу вилоятда кўплаб дарёлар мавжуд бўлиб, қишлоқ хўжалиги ерларининг оз қисмини қуритиб, сувларининг катта қисми Сирвон ва Зоб Кўч дарёлари орқали Ироқ ҳудудига боради ёки бу вилоятни Ғазал Ўзен ва Зарин Руд дарёлари орқали Каспий денгизи ва Урмия кўлига оқиб ўтади. Шунингдек, Курдистон вилоятининг 320 минг гектар майдондаги ўрмон қоплами вилоятнинг ғарбий ҳудудларида жойлашган бўлиб, мамлакат шимолидаги ўрмонлардан кейин иккинчи ўринда туради. Бу ўрмонлар Бане шимолидан бошланиб, Маривон шаҳри ва вилоятнинг жануби-ғарбий қисмини ўз ичига олади ва асосан эман, мазо, ёввойи нок, чумчуқ тили, ёввойи гилос ўз ичига олади. Вилоятнинг ғарбий туманларидаги тоғлар, ўрмонлар ва дарёларнинг уйғунлиги кўпчилик табиат ихлосмандларини ўзига жалб этган гўзал манзараларни яратган. Вилоят атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ташкилоти ҳисоботларига кўра, вилоятда 34 та ов майдонлари мавжуд бўлиб, бу ов жойлари кўп сонли сут эмизувчилар, қушлар ва судралиб юрувчилар кийик, арман қўйи, қўнғир айиқлар қўриқланадиган ҳудудлардан ташқари, чўчқа, бўри, палас мушук, қуён ва ҳар хил қушлар яшайди.
Курдистон вилояти аҳолиси мусулмон ва маҳаллий тили курд тили бўлиб, улар Курдистоннинг ҳар бир ҳудудида ўз шеваси билан гаплашади. Курд тили бошқа Эрон тилларига қараганда чет тиллари томонидан камроқ таъсирланган Эрон тилларининг энг ҳақиқий тармоқларидан бири бўлиб, уни учта тармоққа бўлиш мумкин: Курманжи курд, Сорани курд ва Ҳуррамий ёки Орами курд. Археологларнинг тадқиқотларига кўра, мидияликлар орасида курдлар ҳам бўлган. Айтишларича, улар милоддан аввалги олти аср атрофида Мидия шоҳи Ховакшатра билан бирга Оссурия пойтахти Ниневияга ҳужум қилиб, Оссурия подшолигини йўқ қилишга олиб келганлар қаторида бўлган. Юнон тарихчиси Ксенофонт курдларнинг эрамиздан аввалги 400 йилдаги жойлашувини Курдистоннинг Қора денгизгача бўлган ҳозирги ҳудудлари деб ҳисоблайди, курдлар эса курдухлар деб ҳам аталади. Курдистон вилояти ўзининг географик ресурслари, қишлоқ хўжалигининг кенг тарқалганлиги туфайли, чорвачилик ва ҳунармандчилик, узоқ вақтдан бери ўзининг анъанавий қиёфасини сақлаб келмоқда. Чорвачилик имкониятлари билан бирга тоғ яйловлари, қалин ўрмонлар, доривор ўсимликларнинг мавжудлиги бу юрт аҳолиси учун кўплаб имкониятлар яратди. Чорвачилик Курдистондаги асосий иқтисодий фаолият турларидан биридир. Вилоятда етиштирилган чорва моллари аҳолининг сут ва оқсилга бўлган эҳтиёжини қондириш билан бирга, бошқа вилоятларга ҳам экспорт қилинади. Курдистон вилояти ҳунармандчилик соҳасида ҳам узоқ тарихга эга. Халқ ижоди ва эҳтиёжи самараси бўлган турли маҳсулотлар истеъмол бозорига таклиф этилиб, мазкур ҳудудда иш ўринлари яратишда муҳим аҳамият касб этмоқда.
Курдистон ўзининг барча имкониятлари, бой ва хилма-хил минерал, металл ва нометалл ресурслари, хусусан, олтин, темир рудаси, безак тошлари, барит, марганетс, дала шпати ва оҳактошлари билан қишлоқ хўжалиги вилояти сифатида танилган ва жорий этилган.
Заркуҳ олтин кони, нефт-кимё ва Барез каучук каби йирик ва муҳим саноат лойиҳаларини амалга ошириш, ушбу вилоятнинг саноат ва тоғ-кон саноати ўзгартирилди ва ушбу тармоқнинг баъзи қувватлари салоҳиятдан ҳақиқийга айланди. Лекин вилоятнинг саноат соҳасида юқори имкониятларини ҳисобга олсак, бу алоҳида режалаштириш ва эътиборни талаб қилади.
Курдистон вилоятининг маркази “Санандаж” бу вилоятдаги энг ажойиб ва ёқимли шаҳарлардан биридир. Курдистон вилояти билан яқинроқ танишишни Санандаж шаҳрига ташриф билан бошлашни мақсадга мувофиқ деб билдик. Табиий-иқлим шароитига кўра Санандаж тоғ шаҳри бўлиб, денгиз сатҳидан баландлиги 1480 метр бўлиб, ёзи юмшоқ, қиши нисбатан совуқ бўлган совуқ тоғ иқлимига эга. Санандаж шаҳри ўзига хос топографик ҳолатига кўра Эроннинг энг гўзал шаҳарларидан бири бўлиб, шаҳар гўзал ва баланд тоғлар билан ўралган ва шаҳар спирал тепалик шаклидаги кўплаб тепаликлардан ташкил топган ва ҳар бир тепаликнинг тепасида шаҳарнинг гўзал манзараси кўринади. Туснозар, Тепе Роуси, Тепе Шараф-ул-мулк ва бошқалар каби бу тепаликларнинг баъзилари тарихий ва диний аҳамиятга эга бўлиб, шаҳарнинг икки томонидаги гўзал Абидер тоғи (қора тош) ҳам бор. бу шаҳарга янада гўзаллик бағишлади. Шаҳарнинг шарқий чеккасидан Қешлоқ дарёси оқиб ўтиб, шаҳар кўркига кўрк қўшмоқда.
Санандаж Салмонхон Ардалон томонидан ҳижрий 1046 йилда Сафавийлар сулоласи ҳукмронлиги ва Шоҳ Сафий даврида қурилган. Санандаж ўзининг марказийлиги туфайли кўплаб бинолар, бозорлар ва масжидларга эга бўлиб, у савдо ва ҳунармандчилик ишлаб чиқариш учун қулай жой бўлган ва асосан Курдистонда муҳим иқтисодий марказ бўлган. Бу шаҳарнинг қимматли меъморий асарлари Сафавийлар давридан то Қожарлар давригача сақланиб қолган. Бу шаҳарнинг энг машҳур тарихий ёдгорликлари, масалан, ёпиқ бозор, Жоме масжиди ёки Дорул Аҳсан, А. Хосров Абад Март, Асиф уйи, Мошир саройи, ҳаммом ва бошқа бинолар ташқи гўзаллиги ва Эроннинг марказий минтақалари меъморчилиги билан ўхшашлигидан ташқари, ўзига хос ва мустақил ўзига хослик берган маҳаллий меъморчилик тажрибаларидан ҳам баҳраманд бўлган.
Қожарлар даври ислом меъморчилигининг объектив шон-шарафи бўлган “Санандаж Жоме масжиди” (Дор ал-Аҳсан мадрасаси) ушбу шаҳарнинг ўша пайтдаги ҳокими Омонуллоҳхон Ардалон томонидан қурилган бўлиб, ўзига хос хусусиятларга эга. Курдистон вилоятининг тарихий ва манзарали ёдгорликларидан бири Санандаж Жоме масжиди Курдистон вилоятидаги энг муҳташам ва энг гўзал масжид меъморчилик услуби ва безаклари жиҳатидан меъморчилик билан боғлиқ. Бу масжид эски шароитда ва ҳукумат қасрига яқин жойда жойлашган эди. Ушбу масжиднинг ўзига хос хусусиятларидан бири қурилишида энг яхши қурилиш материалларидан фойдаланилганлиги ва унинг кўзга кўринган кошинлар каби гўзал безаклари билан ажралиб туради. Улар шунингдек, намлик изолацияси сифатида ҳам ишлайди.
Санандаж Жоме масжиди катта нефга эга бўлиб, унинг гумбазли томи 24 та тош устунга ўрнатилган бўлиб, меъморчилик техникасининг нозик жиҳатларини ҳайратга соладиган тарзда ўзида мужассам этган. Бундан ташқари, масжиднинг жануб томонида, иккинчиси шарқий томонида иккита катта айвон бор. Қуръони Карим оятлари масжид ва айвон атрофида, устунлар атрофида, шунингдек, ушбу бинонинг гумбаз арклари атрофида гўзал хат билан ёзилган, рангли кошинларга куфий ёзувида иборалар ўйилган. Мармар плинтуслар, сирланган ғишт ишлари, тош ҳавзалар ва чиройли фавворалар, шунингдек, арқон безаклари билан устунлар масжиднинг бошқа жилолари ҳисобланади. Санандаж масжиди ўтмишда энг муҳим диний илм марказларидан бири бўлиб, бу марказда кўплаб олимлар турли илмларни ўрганган. Ушбу бинонинг энг ажойиб бадиий хусусиятлари унинг чиройли кафел қопламасидир.Қолаверса, масжиднинг мармарга ўрнатилган гўзал ёзувлари, уларнинг четларида гул ва ўсимликлар ўйиб ишлангани ҳам ноёб ҳайкалтарошлик безаклари сирасига киради.
Ўша минтақа аҳолисининг ўзига хос архитектураси ва маданияти билан танишиш ва шаҳар бозорларига ташриф буюриш ҳар бир шаҳарнинг сувенирларини сотиб олиш учун яхши имкониятдир. Шу боис сайёҳлар одатда шаҳарларнинг анъанавий бозорига боришга иштиёқманд бўлишади. Санандаж бозори Санандаж шаҳри марказидаги тарихий тарихга эга катта бозордир. Ушбу эски бозорни Сафавийлар даври ҳокими Сулаймонхон Ардалон, ҳижрий 1046 йилда қурдирган. Бозор харитаси тўртбурчаклар шаклида бўлиб, Эроннинг барча чизиқли бозорларидан фарқли ўлароқ, Санандаж бозори Исфаҳондаги Нақш Жаҳон майдонининг чекка қисмларидан илҳомланилган. Бу бозорнинг ўртасида турли уйлар жойлашган бўлиб, улар Элхебал кўчаси қурилиши муносабати билан икки қисмга бўлинган. Санандаж бозорининг томи гумбазли, мақбара ва гумбази тош, лой ва ғиштдан қурилган. Санандаж бозоридан бор-йўғи учта эски дарвоза қолган бўлса-да, лекин янги савдо марказларига қарамай, бу бозор ишбилармонлик нуқтаи назаридан ўз ўрнини ва қийматини сақлаб қолган. Санандаж бозорида эҳтирос ва ҳаётни тўлиқ ҳис қилиш мумкин. Эркак ва аёл, ёшу қари ўз маҳаллий кийимларини кийиб бозорни айланиб юришади, курд мусиқасининг ёқимли садоси ҳамма жойда эшитилади. Санандаж бозори эсдалик совғалари сотиб олиш ва курд маданияти билан танишиш учун яхши жой. Санандаж шаҳрининг эски бозори 1375-йилда маданий мерос ташкилоти томонидан Эрон миллий асарлар рўйхатига киритилган.
Ҳурматли ҳамроҳлар, бугунги дастуримиз сиз учун қизиқарли бўлди деган умиддамиз. Санандажнинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун келгуси дастуримизга қўшилишни таклиф қиламиз.
