Эрон бўйлаб саёҳат (129)
Қум шаҳрига ташрифимиз чоғида ушбу дастурда Ҳазрати Маъсума (с.а.в.) зиёратгоҳлари билан танишамиз.
Ассалому алайкум Эрон бўйлаб саёҳат кўрсатувлар туркуми тингловчилари ва мухлислари. Ҳурматли дўстлар, сизни Эроннинг диний пойтахти ва маданий маркази бўлган Қум шаҳри, Аҳл ал-Байт зиёратгоҳи, илм-фан шаҳри ва Соҳан шаҳри сифатида танилган Қумга ташриф буюришга таклиф қиламиз.
Қум вилояти Теҳроннинг жанубида ва Эроннинг марказий чўли яқинида жойлашган. Қум вилоятининг маркази Қум шаҳри бўлиб, бу вилоятнинг энг муҳим шаҳри ҳисобланади. Вилоят ҳудудининг 25% га яқинини тоғ ва тоғ олди ҳудудлари, қолган қисмини текислик ташкил этади. Қум вилоятининг нотекислиги учта ҳудудга бўлинади: тоғли, тоғ олди ва текислик. Вилоятнинг тоғли ҳудудлари асосан жанубий ва жануби-ғарбий қисмларида кузатилади ва энг кўп ёғингарчилик миқдори ҳам шу ҳудудларда бўлади. Вилоятнинг энг муҳим тоғли ҳудудларидан бири ов қилиш тақиқланган “Леопард водийси” ҳудудидир. Чўлга яқинлиги, денгиздан узоқлиги, денгиз сатҳидан кенглик ва баландлик фарқи туфайли Қум вилояти қуруқ иқлимга эга, намлиги паст, ёғингарчилик кам. Шунинг учун ёзи иссиқ ва қиши нисбатан совуқ. Қум иқтисодиёти деҳқончилик, чорвачилик, қўл ва машинасозлик саноатига асосланган. Бу вилоятда қишлоқ хўжалиги интеграциялашган. Марказий қисмидаги қишлоқлар тоғли бўлгани учун иқлими юмшоқ ва баъзан совуқ бўлиб, бу ерда ёнғоқ, фандуқ, бодом, ўрик, гилос каби совуқ мавсумда мевали дарахтлар яхши ўсади, кичик боғлар бор. Текликдаги қишлоқлар иссиқ иқлимга эга бўлиб, маҳсулотлари асосан анор, анжир, ёзги мева, сабзавот, пахта, беда, буғдойдан иборат. Вилоят қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари буғдой, арпа, пахта, қанд лавлаги, маккажўхори, кунгабоқар ва шолғом бўлиб, улардан арпа етиштириш катта аҳамиятга эга. Эроннинг ғарбий вилоятлари кўчманчилари эса бу вилоятда қишлайди. Булардан ташқари, Қум вилоятида саноат ва анъанавий йўл билан чорвачилик, қўй ва паррандачилик ҳам сезиларли даражада ривожланмоқда.
Икки муҳим саноат маркази Теҳрон ва Исфаҳон ўртасида жойлашгани ҳамда сўнгги йилларда у ерда яратилган объектлар туфайли Қум вилояти ўрта ва тоғ-кон саноатидаги саноатчиларнинг фаолият жойига айланди. Қум саноатининг негизини металл бўлмаган фойдали қазилма тармоқлари ташкил этади ва уларнинг маҳсулотлари Эроннинг барча ҳудудларига экспорт қилинади. Айни пайтда Қум шаҳридаги минглаб ишлаб чиқариш бирликлари гипс, ғишт, оҳак, тош ва тош кукунлари ишлаб чиқариш билан шуғулланади ва уларнинг маҳсулотлари вилоят эҳтиёжларини қондиришдан ташқари, Эроннинг бошқа ҳудудларига, хусусан, Теҳронга экспорт қилинади. Гиламдўзлик, зардўзлик, кулолчилик, ғишт ясаш ва саломлашиш ҳам Қум вилоятининг энг муҳим ҳунармандчилик турларидан бўлиб, улар орасида какма ва гиламдўзлик алоҳида аҳамиятга эга. Қум нақшли гиламлар ўзига хос қадриятга эга бўлиб, ички ва ташқи бозорда кўплаб мухлисларга эга.
Қум вилояти Эроннинг марказида жойлашганлиги ва чўл текислиги билан қўшнилиги туфайли кўплаб сайёҳлик ва чўл диққатга сазовор жойларга эга эканлигини билиш ўринлидир. Кўплаб маданий ва тарихий обидаларни ўз ичига олган, турли ўсимлик ва ҳайвонот қўриқхоналарининг қимматли тўпламига эга чўл миллий боғи Қум вилоятининг муҳим табиий диққатга сазовор жойларидан бири ҳисобланади. Қум вилоятида 317 дан ортиқ тарихий ва диний обидалар мавжуд. Диний туризм нуқтаи назаридан алоҳида салоҳият ва мавқега эга эканлиги қайд этилган. Ҳазрати Маъсума (с.а.в.) зиёратгоҳи Қум вилоятининг энг муҳим диний-тарихий ёдгорлиги ҳисобланиб, Қум шаҳри ўртасида гавҳардек ярқираб туради ва Эрон ва ислом давлатларининг турли шаҳарларидаги бошқа ўнлаб тарихий обидалар қаторида ҳамиша саноқсиз зиёратчиларни кутиб олади.
Қум шаҳрининг тарихий тарихи унинг маданий аҳамиятини кўрсатади, буни бу заминда сақланиб қолган кўплаб ёдгорликлар тасдиқлайди. Қум шаҳри Пишдодиялар сулоласи даврида (милоддан аввалги минглаб йиллар) қурилган. Эроннинг буюк шоири Фирдавсийнинг қимматли асари “Шоҳнома” китобида бу шаҳар ўзининг машҳур кўприги, қишлоқлари, тегирмонлари билан бир неча бор тилга олинади. Қумнинг энг қадимий қалъаси ва девори Дилмийлар ҳужумининг олдини олиш учун қурилган, аммо ҳозир вақт ўтиши билан унинг излари кўп қолмаган.12 000 га яқин йиллар аниқланган, улар орасида қадимий жойлар ва тепаликлар, кўприклар, қирғоқлар, қалъалар, карвонсаройлар ва Имомзода зиёратгоҳлари Мавжуд. Айни пайтда, Қомруд тепалиги энг муҳим масканлардан бири сифатида архитектура қолдиқлари, шунингдек, тахминан 6,400 йил аввалги объектлар ва асарларни кўрсатади ва бу минтақанинг тарихий қадимийлиги ва Эроннинг марказий платоси маданиятлари ҳақидаги қимматли ҳужжатдир. Бугунги кунда Қум Эрон ва дунёнинг ипак гиламлари пойтахти, шиа дунёсининг интернет пойтахти, Эрондаги мотоцикл ишлаб чиқариш маркази, исломий илм-фан дастурлари ишлаб чиқариш маркази, учта марказдан бири. Теҳрондан кейинги китоб нашриётининг иккинчи маркази ва энг йирик нашриёт маркази бўлган Қумда сумка ва поябзал ишлаб чиқариш ривожланган. Бундан ташқари Қумнинг диний китоблар Яқин Шарқда ҳам машҳур.
Қум шаҳрида шоҳ саройи ва суюкли ислом пайғамбарининг авлодларидан бўлган Ҳазрати Маъсума (с.а.в)нинг муқаддас зиёратгоҳининг Қум шаҳрида мавжудлиги ҳамиша Қум шаҳрининг шуҳрат ва обод бўлишининг энг муҳим сабабларидан бири саналган. Ҳазрати Маъсума зиёратгоҳи мавжудлигининг муҳимлигини инобатга олиб, Ҳазрати Маъсума зиёратгоҳини зиёрат қилиш ва зиёрат қилиш орқали Қум шаҳри ҳақида кўпроқ маълумотга эга бўламиз.
173-ҳижрийда Ислом Пайғамбари (с.а.в.)нинг аҳли байтидан Имом Мусо ибн Жаъфар (а.с.)нинг суюкли қизи Фотима Маъсума (р.а.) Мадинада туғилган. Фотима Маъсумаҳ (р.а.) қудратли устоз ва зоҳидлик ва тақвода камдан-кам учрайдиган аёл эди. Ҳижрий 201 (милодий 817) йили ўша ҳазрат Мадинадан Эронга жўнаб, азиз биродарлари Имом Ризо (а.с.) билан учрашиш учун Хуросонга (Эроннинг шимоли-шарқида) йўл олдилар. Ҳазрати Маъсума (а.с.) сафар чоғида Қум шаҳри яқинида касал бўлиб, шу шаҳарга кўчирилди ва ниҳоят, Қум шаҳрида ўн етти кун тургандан сўнг, касаллик туфайли ёки, айтганларидек, душманлар томонидан берилган заҳар туфайли касал бўлиб вафот этди. У салтанатга қўшилган ва ҳозирги қабри бўлган жойга дафн этилган. У зотнинг муқаддас зиёратгоҳи ўтган узоқ йиллар давомида бугунги кунгача ҳамиша шиа аҳли ва ихлосмандларининг эътибори ва эътиборида бўлиб, кўп маротаба қайта қурилиб, кенгайтирилиб, қуриб битказилди. Ҳозирги кунда муқаддас зиёратгоҳда зиёратгоҳ, гумбаз, айвон, айвон, ҳовли ва жуда чиройли гулчамбарлар мавжуд.
Ҳазрати Маъсума (а.с.) вафотларидан сўнг, Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг Аҳли байт ошиқлари у зотнинг покиза қабри устига оддий мақбара қурдирдилар. Ҳижрий 256 (милодий 870) йили Имом Жавад (а.с.)нинг қизи Ҳазрати Зайнаб Қумга келиб, улуғ холаси Ҳазрати Маъсуманинг қабри устига оддий гумбаз қурдирдилар. Зиёратгоҳ ва гумбазнинг аҳволи узоқ вақт бўлгани каби оддий бўлиб, ҳижрий 605 йилда Ал Музаффарлар оиласининг оқсоқоли Амир Музаффар Аҳмад ибн Исмоил фармони билан ҳижрий 613 йилда ҳазрати Маъсумаҳ мақбараси гўзал кошин билан қопланган. 925-ҳижрий (1519-милодий)да хайрихоҳ ва жасур мусулмон аёллардан бири Шоҳ Исмоил Сафавийнинг рафиқаси Шоҳ Бегим кичик ва оддий гумбаз ўрнига катта гумбаз қурдирди. 1377-йилда (1998-йил) муқаддас зиёратгоҳ кошин ва тош қоришмасидан бўлган янги кўринишда қайта қурилиб, ички деворлари яшил мармар билан безатилган. У ўзига жалб қилади, зиёратгоҳнинг олтин гумбазидир. Бу габанднинг баландлиги ўн олти метр бўлиб, ХИИИ асрда олтин лой билан безатилган. Гумбазни зардўзлаш ҳам эронлик рассом Маҳмуд Мемар Қомий томонидан якунланган.
Бу олтин гумбаз остида Ҳазрати Маъсуме (а.с.) зиёратгоҳлари жойлашган. Бу улуғ хоним дафн этилган жойда нафис ва гўзал зарфам кошинлари билан қопланган қабр кўринади. Исфаҳонлик ҳунармандлар томонидан ясалган нафис ва гўзал кумуш зиёратгоҳнинг Ҳазрати Маъсума (с.а.в.) зиёратгоҳига ўрнатилган. Бу мақбаранинг шифти ҳам кўзгу ва моқранлар билан ажойиб тарзда безатилган бўлиб, ҳижрий ХИИИ (милодий 19) асрга тегишли. Зиёратгоҳнинг ички маконида қандиллар остидаги ялтироқ ойналар ҳар бир томошабиннинг эътиборини тортади. Шунингдек, Муқаддас зиёратгоҳнинг мармар полларига ёйилган эронлик рассомларнинг қўлда тўқилган гиламлари бу маънавий муҳитнинг гўзаллигини икки баробар оширди.
Муқаддас зиёратгоҳга яқинроқ жойлар портиклар деб аталади. Муқаддас зиёратгоҳ тўртта айвондан иборат. Бу айвонларда хаттотлик, кошинкорлик, зардўзлик, ойнага ишлов бериш, сувоқчилик каби Эрон тасвирий санъатининг барча турлари намойиш этилган. Зиёратгоҳнинг ички қисмини катталаштирувчи айвонлардан ташқари, кириш жойларида айвонлар ҳам қурилган. Муқаддас зиёратгоҳнинг энг машҳурлари олтин айвон ва ойнали айвондир. У олтин айвон шимолий томондан зиёратгоҳнинг кириш қисмида жойлашган. Бу айвон саккиз бурчакли фируза кошинларнинг майда бўлаклари билан безатилган бўлиб, унинг тепасида эни ярим метрли лапис лазули фонида гўзал ёзувда битилган. Зиёратгоҳга шарқ томондан кираверишда Олтин айвондек баланд айвон бўлиб, кўзгу ишлагани учун Кўзгу айвон деб аталади. Бу айвон ҳижрий 13-асрнинг машҳур рассоми уста Ҳасан Мемар Қумий томонидан яратилган нафис санъат асари бўлиб, унинг қурилиши ва безатишда юксак санъат маҳоратини намоён этади. Айвонлардан ташқари учта катта саҳн ҳам бор. Асосий саҳн, антиқа саҳн ва Соҳиб аз-Замон саҳни. Бу ерда ўзининг ҳажмини оширган муқаддас зиёратгоҳ бор. Умуман олганда, Ҳазрати Маъсума (с.а.в)нинг муқаддас зиёратгоҳи биноси ўзига хос улуғворлик ва улуғворликка эга бўлиб, унда Эрон мусулмонлари ижодкорларининг бадиий диди ва эътиқоди намоён бўлган.
Ҳурматли ҳамроҳлар, бугунги дастуримиз сиз учун қизиқарли бўлди деган умиддамиз.Қум шаҳри ва унинг диққатга сазовор жойлари ҳақида кўпроқ билиш учун кейинги дастурда биз билан қолинг.
