Шамоллаш (1-қисм)

"Саломатлик журнали" дастурида биз сиз азиз кузатувчиларни турли хил касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва бошқалар орқали соғликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз.

Шамоллаш - ҳар қандай инсонда учрайдиган энг кенг тарқалган касалликлардан бири. Шифокорлар ва мутахассислар ҳар доим бу касалликнинг олдини олиш учун даволаш йўлларини излаганлар. Чунки бу жиддий касаллик деб ҳисобланмаса-да, лекин унинг натижасида пайдо бўладиган чарчоқ ва жисмоний зўриқишлар ҳар кимни бир неча кун уйда қолдириши ва кўп вақтимизни олиши мумкин. Ҳатто шамоллашнинг бир тури бўлмиш грипп эпидемияси ҳозиргача кўплаб одамларнинг ҳаётига зомин бўлган.

Аввал шамоллаш нима эканлигини билишимиз керак. Умуман олганда, умумий шамоллаш - бу вирусли касаллик бўлиб, у ҳар хил турларга эга ва унинг турига қараб, инсон танасида бир неча кун бўлади. Энг оғир шамоллашлар одатда икки ҳафтадан сўнг йўқолади. Албатта, бу касалликнинг  кейинги асоратлари организмда узоқ вақт қолиши мумкин. Баъзида шамоллаш вируси танага ҳужум қилганда, у қулоқ, томоқ, бурун ва ўпка каби турли қисмларга таъсир қилади. Бошқа микробларнинг фаоллиги учун ҳам қулай муҳит шаклланиши сабабли, бактериялар ҳам ишлай бошлаши мумкин. Бу ҳолда шифокор ҳушёр бўлиши ва шамоллашнинг даври бор ва ушбу вақт ўтиши керак деб ўйлаб, беморни ёлғиз қолдирмаслиги керак.

Ҳаммангиз шамоллашнинг сабаблари ҳақида кўп эшитгансиз. Мисол учун, баъзи одамлар, болаларнинг оёқларида шамоллаш борлигига ишонишади ва агар уйқу пайтида оёқлари ёпилмаса, эртаси куни иситмаси кўтарилади. Ёки  сув ўйнаш ёки шамол боши ва юзига эсгани учун, ёки адёлсиз ухлаганда ва ҳоказо туфайли шамоллаб қоламиз. Илмий исботланмаган бундай фикрлар мавжудлигига қарамай, сўнгги тадқиқотларга кўра, умумий шамоллаш ёки грипп вируси бемордан асосан ҳаво томчи йўли орқали юқади. Касал одам билан қўл бериб кўришиш ҳам  шамоллаш вирусига олиб келиши мумкин.

Касал одам акса ва йўтал билан вирусни ҳавога ёяди ёки бурун секрецияси билан зарарланган қўлини ҳар хил нарсаларга уради ва вирусни ҳамма жойга тарқатади. Кейинги одамга бу ифлосланган нарсаларни тейиш кифоя қилади. Масалан, кўзини ишқалаб, оғзига юққан қўл билан бирор нарса қўйиш ёки касал одам билан сочиқ ёки телефон каби нарсаларни бўлишиш. Натижада, вирус оғиз ва буруннинг шиллиқ пардалари орқали танага кириб, одамни жуда тез, яъни бир кундан уч кунгача юқади. Албатта, бу касалликнинг ривожланишида тананинг иммун тизими ҳам ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бу шуни англатадики, худди шу шароитда вирус икки кишининг танасига кириши мумкин ва улардан фақат биттаси шамоллаб қолади.

Айтганимиздек, шамоллаш жиддий касаллик эмасдек туюлади, лекин бошқа томондан, одамзод азоб чекаётган энг кенг тарқалган касаллик - шамоллаш. Касаллик одатда чарчоқ, совуқ қотиш, аксириш ва бош оғриғи билан бошланади. Кейин йўтал, томоқ оғриғи, бурун оқиши ва иситма каби аломатлар билан давом этади ва одатда етти-ўн кундан кейин тузалади ва баъзи аломатлар уч ҳафтагача давом этиши мумкин.

Шамоллашлар асосан бурун, синус (синусит), томоқ (фарингит) ҳамда бир ёки иккала кўзга таъсир қилади. Семптомлар, одатда, вирус йўқ қиладиган тўқималарга қараганда кўпроқ иммунитет тизимининг жавобига боғлиқ. Ҳар сафар касаллик пайдо бўлганда, инсон танаси келажакда юқтирилмаслиги учун вирусга қарши антитаначаларни ишлаб чиқаради. Лекин икки юздан ортиқ турли вируслар совуқни келтириб чиқариши сабабли, ҳар сафар касалликка ўзига хос антитаначалар ясаш керак. Бир киши умри давомида ўртача 50 марта шамоллайди, бу катталар учун йилига икки-беш марта, болалар учун эса олти-ўн марта.

Икки юздан ортиқ вирус борлиги сабабли шамоллашга қарши эмлаш қийин ва имконсиздир.  Агарчи касалликнинг иситма ёки бурун оқиши каби симптомларини камайтириш мумкин бўлса-да, касалликни тўлиқ даволайдиган дори ишлаб чиқилмаган. Баъзи ҳолларда бактериал касаллик (бронхит, пневмония, синусит ва ўрта қулоқ инфекцияси) йўлиқиш имкони бўлса, уни даволаш учун антибиотик ишлатилади, аммо антибиотик умумий шамоллаш вирусига таъсир қилмайди. Баъзи одамлар С витамини ёки синк таблеткалари ёки асал ёки нордон лимон, занжабил ва асал комбинацияси касаллик аломатларини яхшилаши мумкинлигига ишонишади, лекин бу қарашлар тўлиқ исботланмаган.

Шамоллашлар асосан вирусли ёки бактериалдир. Вирусли шамоллаш билан оғриган одамларнинг кўпчилигида одатдаги тана оғриғи ва паст даражали иситма, томоқ оғриғи ёки томоқда қизиш ҳисси, аксириш ва бурун оқиши, бурун катаклари беркилиши, кўз ёшлари, қулоқларда оғирлашиши, қуруқлик ёки ҳўл йўтал, умумий чарчоқ ҳисси орқали аниқланади. Бу аломатлар одатда бир ҳафта давом этади ва бир неча ҳафта давом этиши мумкин, бу одатда махсус тиббий ёрдамни талаб қилмайди.

Агар бир неча кун шамоллашдан кейин яна иситма бўлса, шамоллашнинг сабаби бактериялардир. Шунингдек, агар сизда 10 кундан ортиқ давом этадиган шамоллаш бўлса ва сизда иситманинг қайталаниши, нафас қисилиши, ҳаддан ташқари сариқ ва яшил балғам каби аломатлар бўлса, сизда бактериал шамоллаш эҳтимоли юқори ва сиз шифокор кўригидан ўтишингиз керак. Шунингдек, бактериал инфекциялар хавфи остида бўлган одамлар, масалан, кексалар, иммунитети заиф одамлар ёки астма касаллиги бўлган одамлар, биринчи кунларда шифокорга мурожаат қилишлари керак. Бактериал шамоллашни даволашда антибиотиклар симптомларни камайтиради. Агар даволанмаса, бактериал шамоллаш юрак ва тананинг бошқа қисмларида муаммоларга олиб келиши мумкин.

Одамларда, айниқса, заифроқ бўлган одамларда ҳар доим гриппга чалиниш хавфи бор. Сизда енгил шамоллаш ёки грипп борлигини аниқлаш учун биз сизни иккаласининг диагностик белгилари билан таништирамиз. Умумий шамоллашда симптомлар орасида чарчоқ, бурун ва кўзнинг оқиши, томоқ оғриғи, йўтал ва аксириш киради, иситма меъёрдан бир ёки икки даражадан юқори, баъзида эса бош оғриғи бор. Аммо грипп - бу тўсатдан ва жуда оғир аломат бўлиб, юқори иситма ва титроқ, кучли бош оғриғи ва мушакларнинг зўриқиши ва қуруқ йўтал билан бирга бўлади ва касалликнинг давомийлиги бир ҳафтадан кўпроқ давом этади.

Гриппни келтириб чиқарадиган вируслар сони чекланган, шунинг учун эмлаш мумкин. Шамоллаш ва грипп инсон танасини заифлаштиради, агар бошқа сурункали касаллик бўлса, касаллик қайталаниши ёки танани бошқа касалликларга мойил қилиши мумкин. Шунинг учун гриппга қарши эмлаш шифокор томонидан иммунитет танқислиги, ўпка касалликлари, астма ва нафас олиш касалликлари, юрак-қон томир касалликлари, қандли диабет, жигар ва буйрак касалликлари, иммуносупрессив дориларни истеъмол қилувчилар, ўмуртқа шикастланиши бўлган, неврологик муаммолари бўлган беморларга ва 6 ойликдан 18 ёшгача узоқ вақт аспирин қабул қилганлар учун тавсия этилади. Гриппга қарши ваксинани олишнинг энг яхши вақти - сентябр ўрталари ва октябр ойининг боши. Энг яхши ҳолатда, одам ўзини хавфсиз ҳис қилиш учун эмлашдан 2-3 ҳафта ўтиши керак. Лекин, бу эмлаш йилига бир ёки икки марта шамоллайдиган соғлом одамларга шарт эмас.

Шуниси эътиборга лойиқки, гриппга қарши эмлаш аллергик реакцияси бўлган одамларга, эмлаш пайтида иситмаси ёки ўткир инфекцияси бўлганлар, Гуиллаин-Баррé синдроми бўлганлар ва 6 ойгача бўлган чақалоқларга тақиқланган. Гриппга қарши эмлашлар ҳомиладорликнинг барча босқичларида қўлланилиши мумкин. Аммо иккинчи ва учинчи триместрда биринчи триместрга қараганда хавфсизроқ.

Бош оғриғи, терлаш, мушакларнинг оғриғи, бўғимларнинг оғриғи, иситма, ҳолсизлик, чарчоқ, қизариш ва инъекция жойида шишиш ва қотишлик гриппга қарши эмлашнинг акс таъсирларидан бири бўлиб, одатда даволанмасдан бир-икки кун ичида ўтиб кетади. Юқори иситма, хулқ-атвор ва ҳушёрликнинг ўзгариши,  терининг кенг тарқалган шикастланиши, овознинг хириллаши ва овознинг хиралашиши, нафас қисилиши, юрак уриш тезлиги ва оқариши билан кучли жисмоний заифлик каби нафас олиш муаммолари - бу эмлашнинг хавфли акс таъсиридир. Бундай ҳолларда дарҳол шифокорга мурожаат қилиш лозим.

 ......................................................................................................................................

Гуиллаин-Барр синдроми - бу камдан-кам учрайдиган, аммо жиддий касаллик бўлиб, унда иммунитет тизими периферик асаб тизимидаги (ПНС) соғлом нерв ҳужайраларига (МС каби) ҳужум қилади. Касаллик ожизлик, карахтликка олиб келади ва охир оқибат фалажликга олиб келиши мумкин. Бу синдромнинг аҳамияти шундаки, агар нафас олиш тизими зарарланган бўлса, у ўлимга олиб келиши мумкин