Саломатлик журнали (16)
Қалқонсимон без (иккинчи қисм)
Ушбу бўлимда биз гипертироидизм ёки ҳипертироидизм ҳақида кўпроқ билишга ҳаракат қиламиз. Биз билан бўлинг.
Қалқонсимон без гормонлари қалқонсимон без деб аталадиган бўйиннинг олд қисмидаги капалак шаклидаги без томонидан ишлаб чиқарилган кимёвий моддалар томонидан ишлаб чиқарилади. Соғлом одамларнинг қалқонсимон бези муҳим тана функцияларига таъсир қилувчи иккита гормон тироксин ёки Т4 ва трииодотиронин ёки Т3 ни етарли даражада ишлаб чиқаради. Бу гормонлар метаболизмни тартибга солади. Биз қанча калория истеъмол қиламиз, қанча иссиқликни ҳис қиламиз ва қанча вазнга эгамиз - бу созламалардан баъзилари. Шунингдек, бу гормонлар туфайли тезроқ урадиган юрак каби баъзи органларга таъсир қилади.
"Гипертироидизм" - бу организм тўқималарига кўп миқдорда қалқонсимон без гормонлари тушишига олиб келадиган ҳолат. Гипертироидизмнинг сабаблари ҳар хил бўлса-да, аломатлар ва белгилари бир хил. Метаболизмнинг кучайиши туфайли бу беморлар атрофдагиларга қараганда иссиқроқ ҳис қилишади. Улар кўп овқат истеъмол қилишларига қарамай, кўпинча вазн йўқотадилар. Баъзи беморлар ҳаддан ташқари иштаҳа туфайли ортиқча вазн орттиришади. Беморлар чарчоқни ҳис қилишади ва ухлашда муаммоларга дуч келишади. Ушбу беморларда қўл титроғи, тартибсиз ва тез юрак уриши ҳам кузатилади. Беморлар осонгина безовталаниши мумкин. Жуда оғир ҳипертироидизм бўлса, беморлар нафас қисилиши, кўкрак қафасидаги оғриқлар ва мушаклар кучсизлигидан азият чекишади. Ушбу беморларда жуда кам учрайдиган қусиш, қичишиш, юрак етишмовчилиги, қон томирлари ёки ҳатто руҳий касалликлар каби бошқа аломатлар ҳам кузатилиши мумкин.
Гипертироидизм турли сабабларга кўра пайдо бўлиши мумкин.
Қалқонсимон безнинг ҳаддан ташқари фаоллиги, натижада гормонларнинг юқори ишлаб чиқарилиши "Гравес касаллиги ёки диффуз токсик гуатр" ни келтириб чиқаради. Ёки қалқонсимон бездаги бир ёки бир нечта бўлаклар ёки тугунлар уларнинг фаоллигини ошириши мумкин. Агар масса битта бўлса, у "автоматик токсик тугун", бир нечта масса бўлса, "кўп тугунли токсик гуатр" деб аталади.
Қалқонсимон безда "тироидит" деб аталадиган яллиғланиш ривожланиши мумкин, бу қалқонсимон безда сақланадиган қалқонсимон гормоннинг чиқарилишига ва бир неча ҳафтадан бир неча ойгача давом этадиган гипертироидизмга олиб келади. Баъзи одамлар қалқонсимон гормонларни жуда кўп қабул қилишлари ва ҳипертироидизм белгилари бўлиши мумкин. Баъзи дорилар, масалан, амиодарон ва Логол эритмаси, қалқонсимон без гормонларни ишлаб чиқариш учун фойдаланадиган кўп миқдорда ёдни ўз ичига олади. Баъзи одамларда ушбу дориларни қўллаш гипертензия билан боғлиқ.
Гипертироидизмнинг белгилари ва аломатлари қандай? Юрак уриши дақиқада 100-120 ва ундан кўп, қон босимининг бироз кўтарилиши, асабийлашиш, терлашнинг кучайиши, мушакларнинг кучсизлиги, айниқса елка, тос ва сонларда, қўлларнинг титраши, яхши иштаҳа бўлишига қарамай, вазн йўқолиши, соч тўкилиши, тирноқнинг ажралиши, бармоқ учининг шишиши ёки уларнинг ёпишиши, юқори кўз қовоғини юқорига тортиш, терининг қалинлигининг ўзгариши, ошқозон-ичак трактининг ҳаракатчанлигини ошиши, бўқоқ, ҳайз кўриш сонининг камайиши ёки қон кетишининг камайиши, эркакларда кўкракнинг катталашиши, тезза терисининг қалинлашуви ва кўзларнинг катталашуви ушбу белгилар ҳисобланади..
Ушбу аломатларнинг аксарияти гипертироидизмни даволаш билан нормал ҳолатга келади ва бошқа аломатлар алоҳида даволанишни талаб қилади.
Гипертироидизмнинг энг кенг тарқалган шакли Гравес касаллигидир. Гравес касаллиги - иммунитет тизимининг бузилиши. Бу табиий равишда тананинг иммунитет тизимини бактерия ва вирусларга қарши ҳимоя қилади. Гравес касаллиги каби отоиммüн касалликларда иммунитет тизими инсоннинг тўқималарига ҳужум қилади. Ушбу касалликда организм қалқонсимон безни гормонларни ортиқча ишлаб чиқаришни рағбатлантирадиган антикорларни ишлаб чиқаради.
Касаллик бошқа оила аъзоларида ҳам кузатилиши мумкин. Аёлларда тарқалганлик эркакларникидан 5-10 баравар кўп. Гравес сурункали тироидит (Хашимото касаллиги), сочларнинг эрта оқариши, қандли диабет, артрит ва псориаз каби бошқа отоиммüн касалликлар билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Гипертироидизм юқори кўз қовоғининг юқорига чўзилиб кетишига, қарашга ва бир ёки иккала кўзнинг чаноғидан чиқиб кетишига олиб келиши мумкин. Бу ҳолат "экзофталмос" деб номланади. Бу мушакларнинг назоратини, диплопияни ва камдан-кам ҳолларда кўриш қобилиятини йўқотиши мумкин. Аксарият ҳолларда даволаниш шарт эмас. Аммо баъзи беморлар офталмологга мурожаат қилишлари ва махсус даволанишлари керак бўлиши мумкин. Махсус даволаш кортикостероидларни ёки жарроҳликни ўз ичига олади
Ҳар қандай касалликда бўлгани каби, гипертироидизмнинг биринчи белгилари ва аломатларига эътибор бериш диагностика иши учун огоҳлантирувчи белги бўлиши мумкин. Сизда қалқонсимон без бор ёки йўқлигини фақат мутахассис шифокор аниқлай олади. Шифокор томонидан кўрикдан ўтиш ва оила тарихини олиш, қон тестлари, ултратовуш текшируви, сканерлаш ва компютер томографияси қалқонсимон без касалликларини ташхислаш учун қўлланиладиган усуллардир.

Бу ерда ҳипертироидизм учун баъзи умумий даволаш усуллари мавжуд.
Ушбу касалликни даволашнинг асосий мақсади қалқонсимон без гормонлари даражасини нормаллаштиришдир. Юқори гормонларни истеъмол қилиш туфайли гипертироидизмга сабаб бўлган беморларда дозани созлаш керак. Қалқонсимон без касаллиги билан оғриган одамлар қўшимча даволанишга муҳтож эмас, чунки касаллик ўз-ўзидан ўтиб кетади. Гипертироидизм Гравес касаллиги ёки бир нечта тугунли бўқоқ ёки битта тугунли бўқоқ туфайли юзага келган ҳолларда, антитироид препаратлари, жумладан метиазол, карпин ёки пропил тиоурацил буюрилади. Гравес касаллиги билан оғриган беморларга 1,5 дан 2 йилгача ва ундан кам ҳолларда гипертироидизмнинг бошқа сабаблари учун ишлатилади. Агар препарат тўғри белгиланса, у бир неча ҳафта ичида гипертироидизмни назорат қилишда самарали бўлади. Ушбу дори-дармонлар, шунингдек, тери тошмаси, қичишиш ёки иситма, камдан-кам ҳолларда жигарнинг яллиғланиши ёки оқ қон ҳужайраларининг камайиши каби ён таъсирга эга. Шу сабабли, ушбу беморларни ушбу асоратларни таниб олишга ўргатиш керак. Агар беморда кучли сариқлик, üртикер ёки қичишиш, юқори иситма ёки томоқ оғриғи пайдо бўлса, у дори-дармонларни қабул қилишни тўхтатиб, шифокорга мурожаат қилиши керак.
Антитироид дориларни қабул қилишни тўхтатгандан сўнг, гипертироидизм қайтиши мумкин.

Ушбу касалликни даволашнинг яна бир усули - радиоактив ёд. Бу усул гуатрнинг қалқонсимон без гормонини ишлаб чиқарадиган токсик тугун ёки тугунларнинг қисқаришига ёки торайишига олиб келади. Ушбу усул билан даволаш хавфли эмас, шунинг учун у катталарда кенг қўлланилади. Бу миқдордаги ёд томонидан ишлаб чиқарилган нурланиш қалқонсимон без ҳужайраларини йўқ қилади. Аммо қалқонсимон безда бошқа жойларга қараганда кўпроқ тўпланганлиги сабабли радиация тананинг бошқа қисмларига зарар етказмайди. Радиоактив ёд беморга оғиз орқали амбулатория асосида берилади. Бир неча кун давомида танадан катта миқдордаги радиоактив фаоллик олиб ташланишига қарамасдан, унинг қалқонсимон безга таъсири бир ойдан уч ойгача давом этиши мумкин. Кўпгина беморлар радиоактив ёднинг бир дозаси билан тузалиб кетади. Ушбу даволашнинг ён таъсири ҳипотироидизмдир. Баъзи одамларнинг ташвишларига қарамай, бу даволаш қалқонсимон без ёки тананинг бошқа қисмлари саратонига олиб келиши мумкинлиги ҳақида ҳеч қандай далил йўқ. Бундан ташқари, аёлларда бепуштликка олиб келмайди ва бундай аёллар соғлом болаларни туғишга қодир.
Бугунги кунда дунёнинг кўплаб мамлакатларида радиоактив ёд ўсмирларда гипертироидизмни даволаш учун ишлатилади.
Қалқонсимон без жарроҳлиги ҳипертироидизм учун яна бир доимий даволаш усули ҳисобланади. Ушбу даволаш бугунги кунда камроқ тавсия этилади. Касалхонага ётқизишни талаб қилганлиги сабабли, операциядан кейин муаммолар, жумладан, бўйин чандиқлари пайдо бўлиши мумкин. Бундан ташқари, бўйнидаги қалқонсимон безга яқин тузилмаларга зарар етказилиши мумкин. Ушбу даволашнинг яна бир мураккаблиги ҳипотироидизмдир. Ушбу асоратни умр бўйи ён таъсири бўлмаган левотироксин таблеткалари билан осонгина даволаш мумкин. Гипертироидизм белгиларини даволаш учун ишлатиладиган пропранолол каби дорилар бошқа даволаш усулларини таъминлаш учун ҳам қўлланилади.

Гипертироидизм билан даволанган кўплаб беморлар доимий ҳипотироидизмни ривожлантирадилар ва шифокорга мурожаат қилишлари керак.
Ниҳоят, фақат шифокор томонидан белгиланган миқдорда дори-дармонларни қабул қилиш тавсия этилади. Дори-дармонларни ҳеч қачон кўпайтирманг ёки камайтирманг. Ҳипотироидизм ёки гипертироидизм аломатларини сезганингизда шифокорингиз билан маслаҳатлашинг. Ҳипотироидизм ёки ҳипертироидизм яхши назорат остида эканлигига ишонч ҳосил қилинг. Вақти-вақти билан шифокорингизга мурожаат қилинг. Сизнинг касаллигингиз муҳим, аммо осон даволанадиганлигидан хурсанд бўлинг. Мунтазам дори-дармонлар ва ўз вақтида шифокорга ташриф буюриш билан сиз соғлом одамдан фарқ қилмайсиз.
