Саломатлик журнали (19)
Нафас олиш касалликлари (биринчи қисм)
Асосан ўпка касалликлари билан боғлиқ бўлган нафас олиш органлари касалликлари нафас олиш тизимининг қисмларига зарар етказиш орқали ўпка фаолиятини бузадиган касалликлар гуруҳидир.
Ўпка касалликларига ҳар йили жамиятдаги кўплаб одамлар чалинади ва уларнинг ҳаётига салбий таъсир қилади. Ўпка касалликлари энг кенг тарқалган касалликлардан бири бўлиб, бутун дунё бўйлаб ўлимнинг асосий сабабларидан биридир. Шу сабабли дастурнинг ушбу қисмида яқинларингизни ўпка касалликлари, уларнинг келиб чиқиш сабаблари ва ушбу касалликларнинг олдини олишда қўлланилиши мумкин бўлган усуллар билан таништирмоқчимиз.
Нафас олиш тизимининг вазифаси тана ҳужайраларини кислород билан таъминлаш ва метаболизмдан карбонат ангидридни йўқ қилишдир. Бурун, ҳалқум, трахея ва ўпка ушбу тизимманинг аъзоларидир.
Умуман олганда, нафас олиш касалликлари ҳаво йўллари, ўпка тўқималари ёки қон томирларини ўз ичига олиши мумкин. Ушбу касалликларнинг комбинацияси одатда кўплаб нафас олиш касалликларида кузатилади. Умуман олганда, нафас олиш касалликларини обструктив ўпка касалликлари, чекловчи ўпка касалликлари, ўпка томирлари касалликлари ва кўкрак деворига таъсир қилувчи касалликларга бўлиш мумкин.
Қуйида биз турли хил нафас олиш касалликлари билан шуғулланамиз.
Обструктив ўпка касалликлари - ҳаво йўллари ва нафас олиш йўлларига таъсир қилувчи ўпка касалликлари. Трахея бронхлар деб аталадиган найчаларга шохланади ва бу шохлар ўпка ичида кичикроқ найчаларга бўлинишда давом этади. Ушбу ҳаво йўлларига таъсир қилувчи сурункали яллиғланиш, бронхоспазм каби касалликлар экспиратуар оқим тезлигининг пасайиши билан тавсифланади. Сурункали бронхит, амфизем ва кичик нафас йўлларининг касалликларини ўз ичига олган астма, муковисцидозли фиброз ва бронхоектазия ва сурункали обструктив ўпка касалликлари энг кенг тарқалган обструктив ўпка касалликларидан биридир.
Обструктив ўпка касалликлари орасида астма ва сурункали обструктив ўпка касаллиги (КОАҲ) кўпроқ учрайди ва қуйида батафсилроқ кўриб чиқамиз.
Астма - нафас йўлларининг кенг тарқалган сурункали яллиғланиш касаллиги. Ўзгарувчан ва такрорий симптомлар, қайтариладиган ҳаво оқими обструкцияси ва бронхоспазм бу касаллик белгилари саналади. Асмада нафас йўллари яллиғланади ва баъзан тиқилиб қолади, бу эса хириллаш ва нафас қисилишини келтириб чиқаради. Аллергия, инфекциялар ва ифлосланиш бу касалликнинг сабаблари ҳисобланади. Астманинг белгилари: такрорий хириллаш, нафас қисилиши, кўкрак қафасининг сиқилиши ва йўтал, йўтал туфайли балғам. Балғам ўпкадан йўталганда ҳам пайдо бўлиши мумкин. Аммо кўпинча уни кўтариш қийин. Ҳуруждан тикланиш вақтида, эозинофиллар деб аталадиган оқ қон ҳужайраларининг катта гуруҳи мавжудлиги сабабли балғам йирингли кўриниши мумкин. Бу аломатлар одатда кечаси, эрта тонгда, жисмоний машқлар пайтида ёки совуқ ҳавода кучаяди.
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, астма учун энг муҳим хавф омиллари, айниқса, чақалоқлик даврида стимуляторлар билан алоқа қилишдир. Буларга сигарет тутуни ва бошқа ёпиқ аллергенлар, масалан, чойшаблар, гиламлар, бошқа нарсалар, мебеллар, мушуклар ва бошқа уй ҳайвонлари ва қўнғизлар киради. Касаллик иш жойидаги кимёвий стимулларнинг таъсиридан ҳам келиб чиқиши мумкин.
Сурункали обструктив ўпка касаллиги (КОАҲ) бўлса, ўпка тўғри нафас чиқара олмайди, бу нафас олиш муаммоларига олиб келиши мумкин. Шунингдек, сурункали обструктив ўпка касаллиги сурункали ўпка касаллигидир. Бу нафас йўлларининг қайтарилмас прогрессив обструкцияси билан тавсифланади. Ҳаво йўлларининг обструкцияси барча ҳаво йўлларида ҳаво оқимининг қаршилигини оширадиган тор йўлакдир. Амфизем, сурункали бронхит ва кичик нафас йўлларининг касалликлари ушбу касалликнинг пастки тўпламидир. Балғамли йўтал ва кучли нафас қисилиши бу касалликнинг белгиларидир.
Ушбу касаллик билан оғриган беморларга қўлларини кўтариб, қўлда ишларни бажариш қийин. Бироқ, агар қўллари таналари билан бир текисда бўлса, уларда ҳеч қандай муаммо бўлмайди. Касаллик прогрессив бўлиб, дам олиш ва кислородга доимий эҳтиёж вақтида нафас олиш қийинлишуви даражасига аста-секин ўсиб боради.
Чекиш обструктив ўпка касаллигининг энг муҳим сабаби эканлиги маълум. Сигарет чекувчиларнинг 15 фоизи ушбу касалликдан азият чекмоқда. Ҳавонинг ифлосланиши, касбий таъсир, ортиқча вазн, алфа-1 антитрипсиннинг туғма нуқсонлари ва бронхиал гиперактивлик каби атроф-муҳит омиллари ҳам рол ўйнайди. Ёш, оила тарихи, жинс, болалик давридаги респиратор инфекциялар тарихи ва қашшоқлик каби демографик омиллар ушбу касалликнинг бошқа сабаблари ҳисобланади.
Юқорида айтиб ўтилганидек, сурункали обструктив ўпка касаллиги сурункали бронхит, амфизем ва кичик ҳаво йўллари касалликларини ўз ичига олади. Сурункали бронхит сурункали йўтал деб аталади. Ушбу касаллик бронхларда сурункали яллиғланиш туфайли юзага келади. Умумий симптомлар - такрорий йўтал, нафас қисилиши, балғам ва саёз нафас олиш. Чекиш хавфни оширади. Амфизем - бу ўпкада ҳавони ушлаб турадиган ўпка шикастланиши ва ҳавони чиқариш қийинлиги билан тавсифланади. Чекиш ва ичиш бу касалликнинг сабаблари бўлиб, нафас қисилиши, вазн йўқотиш ва йўтал ва шилимшиқ нафас олиш унинг белгиларидир.
Бронхоектазия - ўпка ичидаги бронхларнинг кенгайишининг сурункали ва доимий касаллиги. Бу нафас йўлларининг тўсатдан инфекцияси ва одатда вирус туфайли юзага келади. Ушбу касалликда зарарланган ҳудуд кенгайиб, яллиғланган бўлиб, унинг бузилиши жуда осон. Бронхда кўпчилик омиллар, масалан, такрорий инфекциялар, нафас йўлларини тўсиб, бронхларга зарар етказади. Йўтал тез-тез балғам, қонли балғам, такрорий ўпка инфекцияси, нафас қисилиши ва кўкрак қафасидаги оғриқлар бронхоектазия белгилари ҳисобланади.
Кистик фиброз - ўпка касаллигининг яна бир тури. Унда шиллиқ секрециялар бронхлардан яхши тозаланмайди. Шиллиқ қаватнинг қисқариши такрорий ўпка инфекциясини келтириб чиқаради. Бу касаллик энг кенг тарқалган ва жиддий генетик касалликлардан бири бўлиб, ҳар 2-3 минг туғилишда битта чақалоққа таъсир қилади. Ушбу бузулишда ўпка, ошқозон ости бези, жигар, ичак ва жинсий аъзолардан секреция қалин ва ёпишқоқ бўлади. Оддий одамларда эса, бу оқинди кўпинча нозик ва ёпишқоқ эмас. Бундан ташқари, тер безларининг секрецияларида туз миқдори ортади. Дарҳақиқат, организм учун зарур бўлган туз тер орқали чиқарилади. Ушбу касалликда балғамли йўтал, хириллаш ва ўпка инфекцияси ва баъзи ҳолларда синусит ва бурун полиплари кузатилади. Кўнгил айниши, вазн йўқотиш, овқат ҳазм қилиш бузилиши, ичак тутилиши, кўнгил айниши ва қусиш, ёғли диарея, ўсишнинг секинлашиши ва жигар фаолиятининг бузилиши бу касалликнинг бошқа белгиларидир.
Ўпка касалликларининг иккинчи тоифаси бўлган чекловчи ўпка касалликлари одатда ташқи ёки ички сабабларга кўра икки тоифага бўлинади. Ички келиб чиқадиган ўпканинг чекловчи касалликлари ўпка тўқималарининг қаттиқлиги, яллиғланиши ва шикастланишига олиб келади. Пневмония, бош оғриғи, идиопатик ўпка фибрози (ИПФ), интерстициал ўпка касаллиги (ИЛД), ўпка саратони, ревматоид артрит, ўткир респиратор дистресс синдроми ва тизимли қизил югурукнинг радиация таъсиридан келиб чиққан фиброз. Ўпканинг ички сабаблари бор. Ташқи келиб чиқиши бўлган ўпканинг чекловчи касалликлари ўпканинг тўқималари ва ташқи тузилмаларига зарар етказиш натижасида, шу жумладан неврологик касалликлар туфайли юзага келади. Чекловчи ўпка касаллигини келтириб чиқарадиган ташқи омиллар одатда мушакларнинг кучсизлиги, нервларнинг шикастланиши ва кўкрак девори тўқималарининг қаттиқлашиши билан боғлиқ.
Плеврал эфüзён ёки ўпка атрофидаги қатламлар тўқималари ўртасида ортиқча суюқликнинг тўпланиши, сколёз ёки орқа мия латерал девиацияси, нерв-мушак касалликлари, склероз (МС) ва мушак дистрофияси ташқи сабабларга кўра ўпка касалликларини чекловчи энг муҳим касалликлардан биридир.
Чекловчи ўпка касалликлари орасида биз пневмония ва ўпка саратонининг иккита энг муҳим касалликларини батафсилроқ кўриб чиқамиз.
Пневмония - бу ҳаво қопчаларига одатда бактериялар томонидан юқадиган касаллик. Бошқача қилиб айтганда, пневмония ўпканинг яллиғланиш ҳолати бўлиб, асосан алвеолалар деб аталадиган микроскопик ҳаво қопларини зарарлайди. Бактериялар, вируслар, замбуруғлар, паразитлар бу касалликнинг сабаблари ҳисобланади.
Бактериялар жамият томонидан орттирилган пневмониянинг (CАП) энг кенг тарқалган сабабидир. Стрептококкларнинг 50% га яқини бу касалликнинг сабаби ҳисобланади. Вируслар катталарнинг учдан бир қисмида ва болаларда тахминан 15% ҳолларда пневмонияга олиб келади. Риновируслар, коронавируслар, грипп вируси, сенсорли вирус (РСВВ), аденовирус ва параинфлуенза пневмонияга олиб келадиган вируслардир.
Қўзиқорин инфекцияси туфайли пневмония кам учрайди. Аммо бу одатда ОИТС, иммуносупрессив дорилар ёки бошқа тиббий муаммолар туфайли иммунитети заиф одамларда пайдо бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда ўпкани Тохопласма гонди, Стронгйлоид стерcоралис, Асcарис ва Пласмодиум безгак каби паразитлар зарарлаши мумкин. Бу организмлар одатда танага бевосита тери билан алоқа қилиш, ютиш ёки вектор ҳашаротлар орқали киради.
"Саломатлик журнали" дастурининг ушбу қисмида биз обструктив ва чекловчи ўпка касалликлари ҳақида гаплашдик. Кейинги бўлимда биз бошқа муҳим чекловчи ўпка касаллигини, ўпка саратонини ва ўпка касалликларининг бошқа икки гуруҳини кўриб чиқамиз.
