Саломатлик журнали (22)
Руҳий касалликлар ( иккинчи қисм)
"Саломатлик" журналининг олдинги сонида биз ривожланишдаги неврологик касалликлар, шизофрения спектрининг бузилиши ва бошқа психотик касалликлар, кайфият бузилиши ва ваҳима касалликлари ҳақида билиб олдик. Ушбу дастурда биз овқатланишнинг бузилиши, уйқу ва уйғонишнинг бузилиши, жинсий дисфункция ва жинсий оғишлар, неврологик касалликлар ва шахсият бузилишларини кўриб чиқиш ниятидамиз. Биз билан қолинг.
Мос келмайдиган хатти-ҳаракатлар ва доимий овқатланиш муаммолари "овқатланиш бузилиши" деб аталади. Овқатланишнинг бузилиши руҳий саломатлик билан боғлиқ муаммолардан келиб чиқади ва бемор учун жуда кўп оқибатларга олиб келади. Бу касалликларга номақбул овқатланиш, анорекция нервоза, булимия нервоза ва тунда овқатланиш каби бузилишлар киради. Овқатланиш бузилиши - бу ғайритабиий овқатланиш одатлари орқали инсоннинг жисмоний ва руҳий саломатлигига салбий таъсир кўрсатадиган руҳий касаллик. Ушбу касаллик жиддий муаммо бўлиб, агар даволанмаса, узоқ муддатда беморнинг жисмоний саломатлигига жиддий хавф туғдириши мумкин. Шу сабабли, психологияда ушбу турдаги бузилишлари бўлган беморлар учун махсус даволаш усуллари ишлаб чиқилган.
Овқатланиш бузилишларини даволаш учун диетага асосланган терапия қўлланилади. Аммо овқатланишнинг бузилиши асосий психологик муаммонинг натижаси бўлганлиги сабабли, дори-дармонлар ёки парҳез режалари фақат қисқа муддатда самарали бўлади. Оила терапияси орқали психологлар оила аъзолари ўртасида нотўғри мулоқот шаклларини топишга ва уни тузатишга ва қайта қуришга ҳаракат қилишади. Когнитив-хулқ-атвор терапияси усуллари, шунингдек, беморларнинг танаси, вазни ва ташқи кўриниши ҳақидаги салбий ва бузилган фикрларини тузатиш каби усуллар овқатланиш бузилишларини даволашда қўлланилади.
"Уйқу ва уйғонишнинг бузилиши" бошқа руҳий касалликларга олиб келадиган кенг кўламли муаммоларни қамраб олади. Улар инсоннинг ҳаёт сифатига, унинг фаолиятига ва баъзан унинг шахсиятига таъсир қилади. Уйқунинг бузилиши уйқу ҳуружи, уйқусизлик, безовта оёқ синдроми, кўп ухлаш, уйқу апнеси ва даҳшатли тушларни ўз ичига олади. Дори-дармонлар, уйқу гигиенаси ва когнитив терапия бу касалликларни даволашнинг бир қисмидир.
Жинсий дисфункция ва жинсий бузуқлик "руҳий саломатлик муаммоларидан келиб чиқадиган жинсий касалликлар" тоифасига киради. Бу бузилишларнинг барчаси жисмоний ва психологик сабабларга эга бўлиши мумкин. Энг аввало, мортализм, масочизм, жинсий дисфункция, жинсий томошабиннинг бузилиши, садизм ва болаларга бўлган жинсий истак каби жинсий касалликлар руҳий бузилишлар мавзуларидан биридир.
"Неврологик касалликлар", уларнинг номидан кўриниб турибдики, инсоннинг фикрлаш ва билиш даражасига таъсир қилади. Делирюм, ирритабий ичак синдроми, ошқозондаги асаб оғриғи, кўп склероз (МС) ва мигрен нейрокогнитив касалликларнинг баъзиларидир.
"Шахсият бузилишлари" - бу шахсларнинг хатти-ҳаракатлари, интеллектуал ва ҳиссий шаклларидаги муаммолар, уларнинг жамиятдаги вазифаларига зид бўлган хатти-ҳаракатларига олиб келади. Шахсиятнинг бузилиши уч тоифага бўлинади. А тоифаси, бу турдаги бузилиши бўлган одамлар кўпинча ғайриоддий кўринади. Б тоифаси олдиндан айтиб бўлмайдиган, мувозанациз ва ҳиссий одамлардир. Ва C тоифаси, одамлар ташвишли ва қўрқинчли кўринади. Ушбу тоифаларнинг ҳар бири ўзига хос аломатлар ва даволанишга эга бўлган бир нечта шахсият касалликларини ўз ичига олади. Шахсият қарамлиги, чегарадош, драматик, нарсисистик, шизоид, шизотипал, параноид, қочиш, антисосял ва обсесиф-компулсив шахсият кабилар шахсият бузилишларидан биридир.
Руҳий бузилишларнинг турларини тан олгандан сўнг, биз ушбу бузилишларнинг сабаблари билан шуғулланамиз.
Биз руҳий касалликларда турли сабабларга дуч келамиз. Аслида, биз бузилишнинг ягона сабабини топа олмаймиз. Ҳар доим асосий ва генетик сабабларнинг комбинацияси мавжуд бўлиб, улар таълим ва атроф-муҳит омиллари билан биргаликда руҳий касалликларга олиб келиши мумкин. Айни пайтда, баъзи омиллар касаллик хавфини оширади. Қуйида биз шахсият, ирсият, атроф-муҳит омиллари, биологик омиллар, дорилар ва инсоннинг жамиятдаги номақбул ўрнини ўз ичига олган энг муҳим омиллар билан шуғулланамиз.
Баъзи шахсий хусусиятлар одамни касалликка дучор қилиши мумкин. Мисол учун, ҳиссий ҳаяжон ва шахсий ўлчов бўлган ҳаддан ташқари ҳиссий беқарорлик, руҳий касалликларга ва шахсиятнинг бузилишига мойил бўлади. Кўпгина руҳий касалликлар ва бузилишлар, масалан, ўрганишдаги нуқсонлар мерос бўлиб ўтади. Ирсият, агар ота-оналарда ўзига хос руҳий касаллик бўлса, уларнинг фарзандлари ҳам муқаррар равишда касалликка дучор бўлади дегани эмас. Бунда экологик омиллар ҳам ҳал қилувчи рол ўйнайди. Одатда, одам номақбул муҳитда ўсганида, у жуда кўп ташвишга тушади. Ота-оналарнинг нотўғри тарбияси, жисмоний ва жинсий жароҳатлар, зўравонлик ва ҳиссий эҳтиёжларни қондирмаслик руҳий касалликларнинг ривожланишида рол ўйнайдиган экологик омиллардир.
Руҳий бузилишларнинг яна бир сабаби биологик омиллардир. Мия ва гормонал ўзгаришлар ва баъзида жисмоний касаллик каби баъзи жисмоний ҳолатлар руҳий касаллик сифатида намоён бўлиши мумкин. Депрессияга олиб келиши мумкин бўлган кўплаб жисмоний касалликлар каби. Шунингдек, гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш мия фаолиятида туб ўзгаришларни амалга ошириш орқали хатти-ҳаракат ва кайфиятда, оғирроқ ҳолатларда эса беморнинг шахсиятида фундаментал ёки узоқ муддатли ўзгаришларга олиб келади. Гиёҳванд моддалар шизофрения аломатларини ва умуман делусионал касалликларни кучайтиради.
Нотўғри ва бузғунчи ўйларга эга бўлиш одамни нотўғри хатти-ҳаракатларга ўргатади ва уларни хавф остига қўяди. Мисол учун, баъзида фобия деб аталадиган морбид қўрқувлар. Улар бола томонидан кузатилган ва ўрганилган ўзаро мос келмайдиган кутилмалардан келиб чиқиши мумкин.
Руҳий касалликларни ташхислаш руҳий касалликларни даволашда биринчи қадамдир. Руҳий касалликларни ташхислаш усуллари жисмоний касалликларни ташхислаш усулларидан жуда фарқ қилади. Одатда жисмоний касалликлар учун лаборатория диагностикаси усуллари мавжуд. Бироқ, қон намунасини олиш орқали лабораторияда руҳий касалликларни аниқлаш мумкин эмас.
Шахсиятни ташхислаш, баҳолаш ва психологик баҳолашнинг асосий усули руҳий саломатлик мутахассислари томонидан амалга оширилади. Руҳий саломатлик мутахассислари руҳий касалликларни ўлчаш учун ўз воситаларига эга. Бу усуллардан бири “кузатиш”дир. Кузатиш орқали одамда касалликнинг баъзи белгиларини топиш ва ташхис қўйиш учун маслаҳатларни аниқлаш мумкин. Кузатиш - хатти-ҳаракатларнинг бузилиши каби болалар касалликларини ташхислашнинг жуда яхши усули. "Диагностик интервю" - бу, шунингдек, мутахассис аниқ саволлар бериш орқали бузилиш белгилари ва аломатларини аниқлаши мумкин бўлган жараёндир. Шундай қилиб, касалликни аниқлаш учун керакли маълумотларни олиш. "Психологик тестлар" ҳам олдинги усулларни тўлдирадиган ва касалликларни тўғри ташхислашга ёрдам берадиган ёрдамчи воситалардир.
Касаллик аниқлангандан сўнг, кейинги қадам руҳий касалликларнинг аралашуви ва олдини олишни таъкидлашдир. Барча руҳий касалликларда биз инсоннинг азоб-уқубатлари ва қайғуларини кўрамиз. Яъни, руҳий бузилиш беморни қаттиқ безовта қилади ва унинг муаммосини ҳал қилиш учун мутахассисларга мурожаат қилади. Шунинг учун, психологик терапия зарурати одамларнинг азоб-уқубатларини камайтиришдир. Руҳий касалликларни даволаш усуллари бир нечта тоифаларга бўлинади. Шуни таъкидлаш керакки, ўткир руҳий касалликларни даволашда дори-дармонлар ва психотерапия бирлаштирилиши керак.
Дори - бу "биотерапия". Психиатр дори-дармонларни буюради. Препаратлар руҳий касалликнинг биологик сабабларини бартараф этишда жуда самарали ва инсоннинг руҳий ҳолатини яхшилашда жуда фойдали. Нейрофеедбаcк, биофеедбаcк ва электроконвулсив терапия баъзида руҳий касалликларни даволашда қўлланиладиган усуллардан биридир. Биологик препаратлар кўпинча шизофрения, биполяр бузилиш ва деманс каби касалликларнинг аломатларини камайтириш учун ишлатилади.
"Психологик терапия" ёки "нутқ терапияси" деб аталадиган турли хил тадқиқотлар самарали эканлиги исботланган турли хил терапия усулларидир. Психологлар психоанализ, когнитив-хулқ-атвор терапияси, жуфтлик терапияси ва оилавий терапия, экзистенсиал ва гуманистик терапия каби эмпирик терапия ва постмодерн терапия каби турли хил терапиялардан фойдаланадилар.
Умуман олганда, энг яхши даволаш профилактика ҳисобланади. Шу сабабли, психологиянинг жамоа психологияси деб аталадиган бир қисми, шунингдек, руҳий саломатлик мутахассислари руҳий касалликларнинг пайдо бўлишининг олдини олади. Дарҳақиқат, жамиятда руҳий саломатликнинг умумий даражаси ошгани ва психологик зарарга олиб келадиган экологик стимулларнинг камайиши билан узоқ муддатда руҳий касалликлар даражаси пасаяди.
