Неврологик касалликлар (уйқу бузилиши (биринчи қисм)

Саломатлик журнали дастурида сиз азизларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали соғликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда келтирилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини ўрнини босолмайди.

Мия ва нервлар инсон танасининг энг сезгир қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Саломатлик журнали дастурининг ушбу қисмида биз мия ва асаб касалликларидан келиб чиқадиган баъзи касалликларни кўриб чиқамиз. Уйқу бузилиши бу касалликлардан бири бўлиб, уйқусизлик, уйқу ҳужумлари ва уйқу фалажини ўз ичига олади.

"Уйқусизлик" энг кенг тарқалган уйқу бузилиши ҳисобланади ва одам ухлаб қолиши қийин бўлганида ёки тўлиқ ухлаш учун етарли вақтга эга бўлса ҳам ухлашни давом эттира олмаганида пайдо бўлади. Турли одамларда уйқусизликнинг сабаблари, белгилари ва интенсивлиги ҳар хил. Уйқусизлик уйқу бузилишига олиб келади ва кун давомида баъзи аломатларни келтириб чиқаради. Уйқусизлик ҳаётнинг деярли барча соҳаларига таъсир қилиши мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, уйқусизлик иш самарадорлигига салбий таъсир қилади, қарор қабул қилиш ва инсон муносабатларига путур етказиши мумкин. Аксарият ҳолларда уйқусизлар ҳаёт сифатини оддий одамларга қараганда ёмонроқ деб ҳисоблашади.

Агар камида сўнгги уч ой давомида уйқусизлик бўлса, сиз уйқу бўйича мутахассисга мурожаат қилишингиз керак. Агар сизда уч ойдан камроқ вақт давомида уйқусизлик бўлса, сиз уйқу гигиенасини кузатишга ҳаракат қилишингиз керак. Уйқусизлик неврологик касалликлар ва асаб тизимининг дегенератив касалликлари бўлган одамлар орасида кенг тарқалган. Уйқусизликнинг икки тури мавжуд: қисқа муддатли уйқусизлик ва сурункали уйқусизлик. Қисқа муддатли уйқусизлик одатда уч ойгача давом этади ва одамларнинг 15-20 фоизида учрайди, аммо сурункали уйқусизлик ҳафтада камида уч марта содир бўлади ва камида уч ой давом этади. Одамларнинг тахминан 10% сурункали уйқусизликдан азият чекмоқда.

Турли одамларда уйқусизликнинг сабаблари ва белгилари турфа хил. Чарчоқ, диққат, концентрация ёки хотира муаммолари, мактабда ёки ишда ёмон ишлаш, кайфият ёки асабийлашиш, кундузги уйқучанлик, асабийлашиш ёки тажовуз, энергия ёки мотивациянинг етишмаслиги, хатолар ёки бахциз ҳодисаларнинг кучайиши, уйқу режимидан хавотирланиш ёки уни яхшилаш учун умидсизлик ушбу омиллардан. Бундан ташқари, кўп миқдордаги бузилишлар ёки бошқа омиллар ҳам уйқусизликка олиб келиши мумкин. Артрит ва бош оғриғи касалликлари каби сурункали оғриқларга олиб келадиган асоратлар, нафас олишни қийинлаштирадиган асоратлар, масалан, астма ёки юрак етишмовчилиги, гипертироидизм, ошқозон ва ичак касалликлари, масалан, юрак уриши, қон томирлари, безовта оёқ синдроми каби уйқу бузилиши ва нафас олиш муаммолари Уйқу, менопауза ва иссиқ чақнашлар, руҳий касалликлар, баъзи дорилар ёки гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш, атроф-муҳит омиллари ва одатлари ва турмуш тарзи билан боғлиқ бу омиллар.

Шифокор уйқусизлик сабабини аниқлаши учун  икки ҳафта давомида уйқу ҳодисаларини варақда ёзиб олишингизни сўрайди. Қачон уйқуга кетганингиз, қачон уйғонганингиз ва тун давомида қанча вақт уйғоқ бўлишингизни қайд этадиган уйқу журнали шифокорингизга уйқу одатларингиз ҳақида билишга ёрдам беради.

Ушбу маълумотларга кўра, шифокор уйқусизлик сабабини ва сиз учун тегишли даволаш вариантини аниқлай олади. Сизнинг тиббий тарихингизни билишдан ташқари, шифокорингиз сиз қабул қилаётган ҳар қандай дори-дармонлар, жумладан, рецепциз дори-дармонлар ҳақида билиши керак. Бундан ташқари, агар сизнинг ҳаётингизда стресс ёки ҳиссий зарарга олиб келадиган воқеа содир бўлган бўлса, уни шифокорингиз билан муҳокама қилишингиз керак. Шифокор сизнинг руҳий ва ҳиссий саломатлигингизни таҳлил қилиш учун ёзма тест топширади. Шунингдек, у уйқусизликнинг тиббий муаммодан келиб чиққанлигига шубҳа қилса, қон тестини ҳам белгилайди. Баъзан, дастлабки текширувдан сўнг, кейинги босқичда уйқу тестини (1) ўтказиш тавсия этилади.

Уйқусизликни даволаш унинг асосий сабабига боғлиқ. Одатда, шифокор сурункали уйқусизликни даволашнинг комбинациясини тавсия қилади. Уйқусизликни даволаш учун кўпинча дори-дармонлар буюрилади. Уйқусизликни даволаш учун махсус тасдиқланган уйқу таблеткалари гипноз деб аталади. Кўп ҳолларда сурункали уйқусизлик уйқу гигиенасига риоя қилиш ва уйқу одатларини ўзгартириш орқали яхшиланиши мумкин. Кутиш гигиенаси - бу уйқуни яхшилаш учун ҳар кеча қилишингиз мумкин бўлган уйқу одатлари. Уйқусизлик учун когнитив хулқ-атвор терапияси, шунингдек, сизни яхши тунги уйқуга тўсқинлик қиладиган фикрлар ва хатти-ҳаракатларга мурожаат қилади. Когнитив хулқ-атвор терапияси стрессни камайтириш, дам олиш ва уйқу жадвалини бошқариш усулларини ўз ичига олиши мумкин. Шунингдек, барча тадқиқотлар шуни кўрсатдики, жисмоний машқлар уйқусизликка чалинганларнинг уйқу ҳолатини сезиларли даражада яхшилайди.

Бизни кундалик ҳаётдан ажратиб турадиган ягона нарса уйқу эмас. Аксинча, бу инсоннинг жисмоний ва руҳий саломатлигини ҳар куни янгилаб турадиган жуда муҳим фаолиятдир. Турли ёшдаги кўп одамлар яхши ухлай олмайдилар, лекин кўп одамлар учун ухлаб қолиш табиий кундалик жараён ҳисобланади. Яхши ухлайдиганлар одатда соғлом турмуш тарзи ва ҳаётда овқатланиш одатларига эга. "Уйқу гигиенаси" деб аталадиган бу одатлар ёки хатти-ҳаракатлар уйқудан олдин, уйқу пайтида ёки уйқудан кейин ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Уйқу гигиенаси одатда инсоннинг соғлиғига боғлиқ, аммо қулай уйқу учун мутахассислар уйқу гигиенаси бўйича бир нечта маслаҳатларни таклиф қилишади, уларни биз қуйида билиб оламиз.

Уйқуга яқин ақлий ва жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланманг. Керакли вақтда ярим кунлик уйқуни олинг. Уйқу учун мунтазам жадвални белгиланг. Хавотирларингизни камайтиринг. Агар ухлай олмасангиз, ётоқдан туринг. Ухлашдан олдин ёруғликка камроқ таъсир қилишга ҳаракат қилинг. Ётишдан олдин спиртли ичимликлар, кофеин ва никотин каби стимуляторларни истеъмол қилманг. Ўзингиз учун қоронғи, сокин ва қулай уйқу жойини ўйлаб кўринг.

Яхши ухлаш бўйича тавсиялардан бири - ухлаш учун тўғри вақтни танлаш ва ухлаш учун етарли вақт ажратишдир. Кунига 7 ёки 8 соатдан кам ухлайдиган катталар одатда кўплаб руҳий ва жисмоний муаммоларга дуч келишади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, уйқунинг бу сони тунги уйқуда таъминланиши ва кундузги уйқу ҳисса қўшмаслиги керак. Тушдаги уйқу уйқусизликдан кейин фойдали бўлиши мумкинлигига қарамай, оддий ҳолатларда улар тунги уйқуни бузиши мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, кунлик уйқунинг инсон самарадорлиги ва уйқусига салбий таъсири ухлаш вақти ва миқдорига боғлиқ, тушдан кейин эса энг кам салбий таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, ухлаш ва уйқуда уйғониш учун мунтазам жадвалга эга бўлишнинг муҳимлиги яхши уйқуда исботланган.

Мунтазам равишда жисмоний машқлар билан шуғулланадиган одамлар машқ қилмайдиганларга қараганда яхшироқ уйқуни ҳис қилишади. Одамларга ётишдан олдин бўшаштирувчи машқларни бажариш тавсия этилади. Ухлашдан олдин муҳим ишларни режалаштирадиган ва ўйлайдиган ёки қиладиган одамлар одатда ухлаб қолиш билан боғлиқ муаммоларга дуч келишади.

Шунинг учун уйқу гигиенаси уйқудан олдин ташвишланмаслик ёки ёқимсиз нарсаларни ўйламаслик деб талқин қилинади. Агар ухлашни хоҳлайдиган одам руҳий жиҳатдан бўшашмаса, бу ҳолатда ётмаслик тавсия этилади. Бир неча дақиқа дам олиш машқларини бажаринг ёки бир оз дам олиш учун китоб ўқинг ва кейин ётинг. Одамлар ухлаб қолиш муаммосига дуч келганда, ётоқда камроқ вақт ўтказиш яхшироқдир. Бу муаммо уларни ухлаш вақтида чуқурроқ ва узлуксиз уйқудан фойда келтиради.

Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, кўплаб озиқ-овқат ва моддалар ўзларининг огоҳлантирувчи хусусиятлари ёки овқат ҳазм қилиш тизимида юзага келадиган бузилишлар туфайли уйқуни бузади. Спиртли ичимликлар ва кофеин энергия ичимликлар, қаҳва, чой, алкоголсиз ичимликлар, шоколад ва баъзи оғриқ қолдирувчи воситаларда мавжуд. Бундан ташқари, уйқудан олдин чекиш чуқур уйқу давомийлигини қисқартиради, тунги безовталикни оширади ва инсоннинг уйқу сифатини пасайтиради. Бундан ташқари, уйқудан олдин очлик ёки ортиқча овқатланиш ҳам ёмон уйқуга олиб келади. Мутахассислар ётишдан олдин енгил овқат ейишни маслаҳат беришади. Ва ниҳоят, ухлаш вақтида ҳаммомдан камроқ фойдаланиш зарурати туфайли ётишдан олдин суюқлик истеъмолини камайтириш орқали уйқу сифатини ошириш мумкин.

Мувофиқ уйқу муҳити салқин, сокин ва жуда қоронғи муҳитдир. Нотўғри иссиқлик, ёруғлик ва шовқин уйқуни бузиши тажрибага эга. Мутахассислар, шунингдек, мос ва қулай тўшак, ёстиқ ва тўшакни танлашни таклиф қилишади, шунингдек, соатни ётоқнинг ёнидан олиб ташламанг ва уни очиб қўйманг. Тўшакнинг ёнида ва кўринадиган соатнинг мавжудлиги сизни уйқуга кетишни хоҳлаган вақтга эътиборингизни чалғитиб, осон уйқудан мосуво қилади.

Кузатганингингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.

................................................................................

1-Уйқу тести ёки уйқуни ўрганиш (полисомнография) оғриқсиз ва инвазив бўлмаган тест бўлиб, уйқу босқичларида жисмоний ҳолатингизни қайд этади.

Неврологик касалликлар (Ҳушёрлик даражасини йўқотиш)