Мия ва асаб касалликлари ((болаларда мия ва асаб касалликлари, 4-қисм: аутизм): сабаб ва даволаш)

феврал 14, 2023 12:03 Asia/Tashkent

Мия ва асаб касалликлари ((болаларда мия ва асаб касалликлари, 4-қисм: аутизм): сабаб ва даволаш)

Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.

Мия ва нервлар инсон танасининг энг сезгир қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Охирги дастурда биз болалардаги гиперактивлик ҳақида билиб олдик. Ушбу дастурда биз "болалар аутизми" ва унинг белгилари ва даволаш усулларини кўриб чиқамиз. Биз билан қолинг.

Ижтимоий кўникмалардаги нуқсонлар, оғзаки ва оғзаки бўлмаган маҳоратларда нуқсонлар, монотонлик ва чекланган қизиқишларни талаб қилиш, такрорий ва стереотип ҳаракатлар, эмпатия ва кўз билан алоқа етишмаслиги ва бошқалар аутизм касаллигининг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Нейроривожланиш касалликлари спектри бўлган бу касаллик, асосан, турли шакл ва зўравонликдаги аутизмли болаларда ушбу аломатлар билан кузатилади ва бу ҳам аутизм касаллиги даражасининг ташхисига олиб келиши мумкин.

Касалликларни назорат қилиш ва олдини олиш марказлари (CДC) маълумотларига кўра, 2018 йилда аутизмнинг тарқалиши 2004 йилдаги 125 кишига 1 кишидан 59 кишига бир нафарга кўтарилди. Касаллик ирқи ёки этник келиб чиқишидан қатъи назар, одамларга таъсир қилса-да, ҳисоботлар шуни кўрсатадики, оқ танли болалар қора ёки испаниялик болаларга қараганда кўпроқ аутизм ташхиси қўйилган. Оқ танлиларга нисбатан қора танли ва испаниялик аутизмли болаларни тан олишнинг номутаносиблиги бу болалар ўзларининг тўлиқ салоҳиятини рўёбга чиқариш учун зарур бўлган хизматларни олмаслигини англатади. Ушбу маълумотларга кўра, ўғил болалар ўша ёшдаги қизларга қараганда деярли 4,5 баравар кўпроқ аутизмга эга. Бироқ, яқинда ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу касалиик қизларда ўғил болаларга қараганда бошқача кўриниши мумкин ва шунинг учун ташхис қўйилмайди. Эронда ҳар 150 кишидан бирида бу касаллик бор.

Умуман олганда, аутизмнинг асосий белгилари эрта болалик даврида пайдо бўлиши керак. Клиник мутахассислар томонидан аутизмни ташхислаш учун фойдаланиладиган Америка Психологик Ассоциациясининг Диагностика ва Статистик қўлланмаси ушбу ташхиснинг асосидир. Аммо баъзи аломатлар яширин бўлиши мумкин ва курашиш стратегиясини ўрганиш туфайли кўринмайди. Шу сабабли, мутахассислар эрта аниқлаш учун скринингни тавсия қиладилар. Шу муносабат билан, боланинг 6 ойлигида ҳиссий табассум борми, деган саволларга жавоблар? Бола 9 ойлигида овоз ва юз ифодаларини тақлид қила олдими? Ёки бола кўз билан алоқа қила оладими? ва ..., бу касаллик ташхиси учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга.

Америка Психологик Ассоциациясининг Руҳий касалликлар диагностикаси ва статистик қўлланмасига, кўра, аутизм касаллиги бўлган одамлар бошқалар билан мулоқот қилиш ва алоқа ўрнатишда қийинчиликларга дуч келишади. Уларда чекланган қизиқишлар ва такрорланувчи хатти-ҳаракатлар кўринади. Инсоннинг мактабда, ишда ва ҳаётдаги бошқа вазиятларда тўғри ишлаш қобилиятига зарар етказувчи аломатларнинг бўлиши ҳам аутизм белгиларидан биридир.

Аутизм "спектр" бузилиши сифатида танилган, чунки одамлар бошдан кечирадиган аломатларнинг тури ва кескинлигида жуда кўп фарқлар мавжуд. Бу касаллик ва бузилиш барча этник гуруҳлар, ирқлар ва ижтимоий синфларда учрайди. Аутизм умр бўйи давом этадиган касаллик бўлса-да, даволаниш ва хизматлар инсоннинг симптомлари ва функционал қобилиятини яхшилаши мумкин. Америка Педиатрия Академияси барча болаларни аутизмга қарши текширишни тавсия қилади. Барча ота-оналар ва болаларнинг васийлари аутизм спектрининг бузилиши учун скрининг ёки баҳоланиши ҳақида шифокор билан гаплашишлари керак.

Айтганимиздек, болаларда аутизмни ёшлигида аниқлаш мумкин. Аутизмнинг кўплаб белгилари мавжуд, шунинг учун биз улардан баъзиларини қуйида айтиб ўтамиз.

Болалар ҳиссий ифодани биринчи олти ойгача ўрганадилар, агар сиз чақалоқда бу ҳиссий ифодани кўрмасангиз, бу аутизмнинг биринчи сигнали бўлиши мумкин. Аутизмда безовталанадиган нарсалардан бири бу нутқдир. Одатда, болалар ўн саккиз ойлигида камида ўнта сўзни ўрганишлари ва улардан қандай фойдаланишни билишлари керак, аммо аутизмли болалар сўзларни такрорлашлари мумкин, лекин уларни қандай ишлатишни билишмайди. Шунингдек, улар сўзларни тушунмасликлари учун буйруққа риоя қилмайдилар. Умуман олганда, аутизм белгилари уч ёшгача бўлган болаларда ўзини намоён қилади ва шуни билиш керакки, бошқа касалликларда бўлгани каби, барча аломатлар ҳам мавжуд эмас. Шунинг учун, агар болангизда санаб ўтилган аломатлардан бири мавжуд бўлса, аниқроқ ташхис қўйиш учун психиатрга мурожаат қилишни унутманг.

Юқоридагиларга қўшимча равишда, бу болаларда ҳаёлий ўйинлар мавжуд эмас. Улар тенгдошлари билан кам мулоқот қилишади. Улар ўзларини қизиқтирган нарсаларни кўрсатмайдилар, аксинча, ота-оналарининг қўлларини ушлаб, уларни ўзлари эга бўлган нарса ёки хоҳишларига олиб борадилар. Улар мулоқот қилиш учун имо-ишоралардан фойдаланмайдилар. Улар нарсаларнинг тафсилотлари билан қизиқишади. Улар такрорланувчи ва маъносиз сўзлардан фойдаланадилар. Баъзи аломатлар кекса ёшда ҳам кузатилиши мумкин. Мисол учун, улар озиқ-овқат ва танловда ёмон, уларнинг овқатланиши чекланган. Улар такрорланадиган ўйинлар ва чекланган қизиқишларга эга. Улар оёқ бармоқлари ёки пошналарида юриш, қанотларини қоқиш, айланиб чиқиш ёки ритмик ҳаракатлар каби такрорланувчи ҳаракатларни яхши кўрадилар.

Бундан ташқари, аутизм бузилиши бўлган болалар бешта сезгида жуда сезгир ёки умуман сезгир эмас. Улар ухламайдилар ва мунтазам ва табиий равишда уйғонадилар. Қаерга бормасинлар, ўзлари билан ўйинчоқ ёки махсус мослама олиб келишлари керак. Улар тўтиқушга ўхшаш ва одатдагидан кўпроқ эшитадиган сўзларни такрорлайдилар. Кундалик режимдан ўзгариш уларни жуда безовта қилади. Улар хайрлашишмайди, бўса жўнатишмайди ва роботлардек гаплашишади.

Ҳозиргача олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ушбу касаллик билан касалланишнинг ўзига хос сабаби йўқ. Аммо аутизм учун хавф омиллари мавжуд. Биринчи даражали қариндошнинг аутизми, ирсий мутация, Фрагиле Х синдроми ёки бошқа генетик касалликларга эга бўлиши, ота-онанинг бола туғилганда қарилиги бу омиллардан биридир. Шунингдек, туғилишнинг кам вазни, метаболик номутаносиблик, вирусли инфекциялар тарихи ва ҳомила валпик кислотаси (Депакене) ёки талидомид препаратларига таъсир қилиш ушбу касалликнинг пайдо бўлиши учун бошқа хавф омиллари ҳисобланади.

Халқаро Неврологик касалликлар ва инсулт институти (НИДС) маълумотларига кўра, аутизм ривожланишида ҳам генетик, ҳам атроф-муҳит омиллари рол ўйнаши мумкин. Кўпгина ишончли эски ва янги манбалар бу касаллик эмлашдан келиб чиқмаслигини кўрсатади. 1998 йилда ўтказилган қийин тадқиқот аутизм ва қизамиқ, паротит ва қизилча (ММР) вакцинаси ўртасидаги боғлиқликни таклиф қилди. Бироқ, бу тадқиқот бошқа тадқиқотлар томонидан обрўсизлантирилди ва кейинги нуфузли мақолаларда рад этилди.

Аутизм катталарда ҳам кузатилиши мумкин. Аутизм спектрининг бузилиши (АСД) одатда ёш болаларда ташхис қилинади. Бугунги кунда аутизм спектрининг бузилиши ташхиси қўйилган болалар, яқинда улар "ногирон" ёки "ўрганиш имконияти чекланган" деб этикетланган ва керакли ёрдамни олмаган бўлиши мумкин. Болаликда ҳам, катталикда ҳам, агар улар батафсил клиник суҳбатдан ўтса, уларга аутизм спектрининг бузилиши ташхиси қўйилади. Шундай қилиб, аутизм балоғат ёшида пайдо бўлмайди, лекин у болаликда мавжуд бўлган, аммо тўғри ташхис қўйилмаганлиги сабабли эътиборга олинмаган.

Аутизм спектрининг бузилишида гумон қилинган одамлар биринчи навбатда психиатр томонидан диагностик клиник суҳбатдан ўтказилади. Психометрик тестлар, ҳам касалланган шахс, ҳам касалланганларнинг ота-оналари томонидан ҳам психометр ва психиатр назорати остида ўтказилиши мумкин. Ташхис босқичидан сўнг, агар керак бўлса, психиатр томонидан дори-дармонларни даволаш бошланади. Меҳнат терапияси, хулқ-атвор терапияси, нутқ терапияси ва бошқалар каби фармакологик бўлмаган даволаш усуллари ҳам қўлланилади.

Ҳозирги вақтда аутизм спектрининг бузилиши (АСД) учун махсус даволаш мавжуд эмас. Аутизмни даволаш учун дори терапияси билан бирга хулқ-атвор терапияси энг яхши жавобни беради. Баъзи ҳолларда аутизмни даволаш аутизмли одамларнинг нормал даражада ишлашига ёрдам беради. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, эрта аралашув ва ташхис, масалан, мактабгача ёки ундан олдинги даврда, кейинги аломатлар ва кўникмаларга ижобий таъсир кўрсатиши мумкин.

Айтганимиздек, аутизм сабаби маълум эмас. Аммо шифокорларнинг фикрича, генлар бу касаллик билан боланинг туғилишида энг катта рол ўйнайди. Шунингдек, камдан-кам ҳолларда, шифокорларнинг фикрига кўра, агар оналар ҳомиладорлик пайтида баъзи кимёвий моддаларга дучор бўлса, улар туғма нуқсонли болаларни туғиши мумкин. Бироқ, шифокорлар ҳомиладорлик даврида ҳомилага аутизм ташхисини қўймайдилар. Гарчи аутизмли бола туғилишининг олдини олмасангиз ҳам, турмуш тарзингизни ўзгартириш орқали соғлом фарзанд кўриш имкониятини оширишингиз мумкин. Қуйида биз ушбу ўзгаришларнинг баъзиларини айтиб ўтамиз.

Умуман олганда, соғлом турмуш тарзини олиб бориш, мунтазам текширувдан ўтиш, мувозанатли овқатланиш ва жисмоний машқлар бу турдаги бузилишларнинг олдини олишга ёрдам беради. Шунингдек, сиз туғруқдан олдин зарурий парвариш ва барча тавсия этилган витаминлар ва қўшимчаларни қабул қилишингизга ишонч ҳосил қилишингиз керак. Эҳтиёт бўлинг, ҳомиладорлик пайтида ҳар қандай дори-дармонларни, айниқса антиконвулсанларни қабул қилишдан олдин шифокорингиз билан маслаҳатлашинг. Спиртли ичимликлар ичманг ва ҳозирги касалликларингиз учун даволанишга мурожаат қилинг. Агар сизда çöляк касаллиги ёки ПКУ бўлса, уларни даволаш учун шифокор тавсияларига амал қилинг. Керакли вакциналарни олинг ва ҳомиладорликдан олдин қизамиқга қарши эмлашни унутманг. Чунки у қизамиқдан келиб чиқадиган аутизмнинг олдини олади.

Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.