Саломатлик журнали (89)
Эффиктив бузилишлар: сабаблари ва даволаш
Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Мия ва нервлар инсон танасининг энг сезгир қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Охирги дастурда мия ва асаб касалликлари мавзусини болаларда бош оғриғи мавзуси билан якунладик. Мавзу якунида асаб тизимидаги бузилишлар қаторига кирадиган эффиктив бузилишлар ҳақида қисқача маълумот берамиз. Биз билан қолинг.
"Эффиктив бузилишлар" руҳий ва ҳиссий муаммолар гуруҳидир. Психиатрлар ва психологлар бу атамадан турли хил депрессия ва биполяр бузилишларни тасвирлаш учун фойдаланадилар. Болалар, ўсмирлар ва катталар кайфиятнинг бузилишидан азият чекиши мумкин. Болалар ва ўсмирларда руҳий касалликларни аниқлаш қийинроқ, чунки улар ўз ҳис-туйғуларини яхши ифода эта олмайдилар. Турли хил Эффиктив бузилишлар семптомларининг зўравонлиги ва давомийлиги билан фарқланади. Баъзи ҳолларда, камида икки ҳафта давом этган енгил депрессия, тўғри даволанмаса, оғир ва муҳим депрессияга айланиши мумкин.
Умуман олганда, Эффиктив бузилиш енгил ва катта депрессив касалликлар ва биполяр касалликларга бўлинади. Эффиктив тушкунлиги ёки дистимия, агар одам икки йилдан ортиқ вақт давомида енгил депрессиядан азият чеккан бўлса, ташхис қилинади. Енгил депрессия катта депрессия каби заифлашувчи ва безовта қилмаса ҳам, у ҳали ҳам инсоннинг ҳаётида нормал ва мақбул функцияга эга бўлолмаслигига олиб келади. Депрессия билан оғриган одамлар вақти-вақти билан ва вақтинча жиддий депрессиядан азият чекиши мумкин. Депрессиянинг бошқа турлари, жумладан, психотик депрессия ҳам мавжуд бўлиб, у воқелик ва инсоннинг фикрлари ўртасида тўлиқ тафовут мавжуд бўлганда юзага келади ва депрессия ақлдан озиш билан кечади.
Постпартум депрессия - бу ўз фарзандини туғган аёлларга таъсир қиладиган руҳий тушкунлик тури. Депрессиянинг бу тури онанинг янги туғилган чақалоққа нисбатан масъулиятидан келиб чиққан психологик босим билан бирга келадиган жисмоний ва гормонал ўзгаришлар туфайли юзага келади. Мавсумий тушкунлик, шунингдек, йилнинг маълум даврларида ва қуёш нури камайганда, айниқса қишда ва кунлар қисқарганда юзага келадиган тушкунлик туридир.
Аёлларда пременстрüел депрессиянинг нисбатан юқори тарқалишини ҳисобга олсак, бу бузулишни ҳам эслатиб ўтиш керак. Одатда, ҳайз кўришдан олдин, аёллар руҳий ўзгаришлар, асабийлашиш ва ташвиш каби ҳиссий ва психологик ўзгаришларни бошдан кечирадилар. Жуда қайғули ҳис қилиш, тўсатдан йиғлаш, рад этишдан қўрқиш ва ўта ёлғизлик, ҳаддан ташқари асабийлашиш, қаттиқ ташвиш ва қаттиқ депрессия каби эффектив ўзгаришлар бу аломатлардан биридир. Кундалик фаолият ва вазифаларга қизиқишнинг пасайиши, энергия етишмаслиги, ортиқча уйқу ёки уйқусизлик каби уйқу муаммолари, диққатни жамлашнинг етишмаслиги ва бўғимлардаги оғриқлар ва вақтинчалик вазн ортиши каби жисмоний муаммолар каби бошқа аломатларга эга. Баъзи аёллар ушбу даврда ушбу аломатлардан бирини ёки бир нечтасини бошдан кечиришади. Мутахассис шифокор ушбу касалликни даволаш ёки қисман яхшилаш учун дори-дармонларни буюради ёки турмуш тарзини ўзгартиришни таклиф қилади.
Биполяр бузилиш руҳий ҳолатнинг яна бир бузилишидир. Бу бузулиш хавфли ва заифлашади ва инсоннинг кайфияти, фаолияти ва энергия даражасида кескин ва кутилмаган ўзгаришларга олиб келади. Биполяр бузулиш билан оғриган одамлар экстремал мания ёки жинниликни бошдан кечирадилар ва бу бузулиш билан бирга депрессиядан ҳам азоб чекишлари мумкин. Бу одамлар, шунингдек, даврларда тўлиқ ёки қисман барқарорлик ҳолатидадирлар. Энг кўп учрайдиган руҳий касалликлар гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилиш ва кайфиятнинг бузилишидир. Кўпинча эффиктив бузилиши бўлган одамлар гиёҳванд моддаларга мурожаат қилишади. Бошқа томондан, гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилиш, ўз навбатида, руҳий касалликларнинг оқибатларини кучайтиради.
Биполяр бузилиш яна бир руҳий ҳолат. Бу касаллик хавфли ва заифлаштиради ва инсоннинг кайфияти, фаолияти ва энергия даражасида кескин ва кутилмаган ўзгаришларга олиб келади. Биполяр бузуқлик билан оғриган одамлар экстремал мания ёки жинниликни бошдан кечирадилар ва бу касаллик билан бирга депрессиядан ҳам азоб чекишлари мумкин. Бу одамлар, шунингдек, даврларда тўлиқ ёки қисман барқарорлик ҳолатидадирлар. Энг кўп учрайдиган руҳий касалликлар гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилиш ва кайфиятнинг бузилишидир. Кўпинча кайфияти бузилган одамлар гиёҳванд моддаларга мурожаат қилишади. Бошқа томондан, гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилиш, ўз навбатида, эффиктив касалликларнинг оқибатларини кучайтиради.
Эффиктив бузилишларнинг аниқ сабабини аниқлаш осон эмас. Депрессия атроф-муҳит, психологик, физиологик, биологик ва ҳатто генетик омилларнинг комбинациясидан келиб чиқади. Бу ҳолатда мавжуд бўлган энг ишончли назариялар, миядаги нейротрансмиттерлар, жумладан, баъзи кимёвий моддалар, ўзига хос номуносибликни келтириб чиқаради. Уларнинг таъкидлашича, бу номутаносиблик депрессияга олиб келади. Ирсият биполяр бузлишда муҳим рол ўйнаганлиги сабабли, олимлар бу бузулишни ривожланиш эҳтимолини оширадиган генни изламоқда. Мияни сканерлаш шуни кўрсатадики, депрессия ёки биполяр бузилиш билан оғриган одамларнинг мияси соғлом одамларнинг миясидан фарқ қилади, бу миянинг функцияси ва тузилиши эффиктив бузилишларда рол ўйнаши мумкинлигини кўрсатади.
Бундан ташқари, кўплаб жисмоний касалликлар одамда депрессия белгилари пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Паркинсон ва Алтсгеймер каби неврологик касалликлар, юрак хуружи, ошқозон ости бези яллиғланиш касалликлари, қалқонсимон без касалликлари, саратон, инфекциялар ва сурункали касалликлардан азият чекадиганлар бу касалликлардан баъзиларидир. Айтиш мумкинки, болалар, ўсмирлар ва ҳатто ота-онасининг кайфияти бузилган катталар бошқаларга қараганда бу ҳолатга кўпроқ мойил.
Ишдан бўшатиш, ажрашиш, севган инсонингиздан ажралиш, яқинларингизнинг ўлими, моддий муаммолар инсонга қийин вазият туғдиради ва бу тазйиқларга дош бериш инсон учун қийин бўлади. Бундан ташқари, стресс ноқулайлик ва тушкунлик туйғусини келтириб чиқариши мумкин ёки эффиктив бузилишга учраган одамнинг ҳис-туйғуларини назорат қилишни жуда қийинлаштиради. Аёлларда депрессия даражаси эркакларникидан деярли икки баравар кўп. Агар оила аъзоларидан бири руҳий ҳолатнинг бузилишидан азият чекса, бошқа оила аъзоларида бу касалликни ривожланиш хавфи юқори бўлади. Бундан ташқари, эффиктив бузилишлар билан оғриган одамларнинг қариндошлари ва танишлари бошқаларга қараганда бу бузилишларга мойил.
Эффиктив бузилишларнинг белгилари бузилиш турига ва унинг давомийлигига боғлиқ. Эффиктив бузилишлар руҳий тушкунликнинг ҳиссий ва жисмоний белгиларини келтириб чиқаради. Эффиктив бузилишлардан келиб чиқадиган ҳиссий аломатлар ҳамма одамларда бир хил эмас.
Ўз жонига қасд қилиш ҳақида ўйлаш ёки уриниш, илгари ёқимли ва ҳаяжонли бўлган нарсаларни қилишни хоҳламаслик, доимий стресс, қайғу, ғусса ва бўшлиқ ҳисси, ўзини қадрсиз, ёрдамсиз ёки айбдор ҳис қилиш, умидсизлик ёки пессимизм туйғуси депрессиянинг ҳиссий белгиларидир.
Турли одамларда руҳий ҳолат бузилишидан келиб чиқадиган жисмоний аломатлар ҳам фарқланади. Тана энергия даражасининг пасайиши ва ҳаддан ташқари чарчоқ, бош оғриғи, тана оғриғи, мушакларнинг крамплари ва овқат ҳазм қилиш муаммолари, хотира бузилиши ва тафсилотларни олиш ёки олиб келишда қийинчилик, қарор қабул қилиш ва диққатни жамлаш, иштаҳани йўқотиш ёки ортиқча овқатланиш, уйқусизлик ёки жуда кўп ухлаш аломатлари мавжуд.
Эффиктив бузилишлар учраган одамлар ўз оилалари ва дўстларидан қочишлари ва узоқлашиши мумкин. Бундай одамлар одатда мактабда ва ишда муаммоларга дуч келишади ва ўз ишларини зўрға сақлаб қолишади. Мания ёки биполяр бузулиш билан оғриган одамлар ўз лавозимларида ўз мажбуриятларини бажаришда қийинчиликларга дуч келишлари мумкин. Оғир депрессияга учраган одамлар ўз жонига қасд қилиш хавфи остида, мания билан оғриган одамлар хавфли хатти-ҳаракатлар туфайли жароҳат ёки ўлим хавфи остида.
Эффиктив бузилишлар билан оғриган одамлар ўзларини оиласи ва дўстларидан четлаб ўтишлари мумкин. Бундай одамлар одатда мактабда ва ишда муаммоларга дуч келишади ва ўз ишларини зўрға сақлаб қолишади. Мания ёки биполяр бузулиш билан оғриган одамлар ўз лавозимларида ўз мажбуриятларини бажаришда қийинчиликларга дуч келишлари мумкин. Оғир депрессияга учраган одамлар ўз жонига қасд қилиш хавфи остида, мания билан оғриган одамлар хавфли хатти-ҳаракатлар туфайли жароҳат ёки ўлим хавфи остида.
Аксарият ҳолларда Эффиктив бузилишларни даволаш мумкин. Даволаш усулларига дори терапияси, психотерапия, оилавий терапия, *электрошок стимуляцияси ва **краниал стимуляция киради. Антидепрессантлар ва кайфият стабилизаторлари, айниқса психотерапия билан биргаликда, депрессияни даволашда жуда яхши таъсир кўрсатади. Аксарият ҳолларда когнитив хулқ-атвор ёки шахслараро усул билан амалга ошириладиган психотерапия усулида у инсоннинг ўзига ва атроф-муҳитга бўлган бузғунчи нуқтаи назарини ўзгартиришга қаратилган. Бу усул, шунингдек, шахслараро муносабатларни яхшилайди ва атроф-муҳитдаги стресс омилларини ва бу омиллардан қандай қочиш кераклигини аниқлайди. Шунингдек, оилалар беморни қўллаб-қувватлаш ва даволаш жараёнига ёрдам беришда жуда муҳим рол ўйнайди. Эффиктив бузилишларга учраган одамлар, агар уларнинг муаммоси ўз вақтида ва тўғри аниқланса, муваффақиятли даволаниб, нормал, барқарор ва соғлом ҳаёт кечириши мумкин.
Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.
................................................ .. ................................................
* Электрошок терапияси ёки электроконвулсив терапия (ЭКТ) да беморнинг мияси ҳушидан кетаётган вақтда электр токи ёрдамида рағбатлантирилади. Ушбу стимуляция қисқа муддатли конвулсияларни келтириб чиқаради. Электрошок терапияси бошқа даволаш усуллари самарасиз бўлганидан кейин жиддий депрессив бузилиш, биполяр бузуқлик ва шизофрениянинг оғир ҳолатларини даволаш учун ишлатилади.
**Магнит мия стимуляцияси ёки ТМС ҳам мияни рағбатлантиришнинг инвазив бўлмаган усули бўлиб, асосий депрессив касалликларни даволашда қўлланилади.
