Саломатлик журнали (90)
Без касалликлари ва бузилишлари, гипоталамус безининг бузилиши: сабаб ва даволаш)
Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Ички секреция безлари танадаги деярли ҳар бир ҳужайра, орган ва функцияларга таъсир қилувчи гормонларни чиқаради. Бу безларга гипоталамус, гипофиз бези, қалқонсимон без, паратироид, буйрак усти безлари ва репродуктив безлар киради. Ошқозон ости бези овқат ҳазм қилиш тизими билан боғлиқ бўлса-да, лекин у овқат ҳазм қилиш ферментларини ишлаб чиқарадиган ва чиқарадиганлиги сабабли, бу гормонал секреция тизимининг бир қисми ҳисобланади. Мия марказининг пастки қисмида жойлашган гипоталамус эндокрин тизим ва асаб тизими ўртасидаги асосий интерфейс бўлиб, гипофиз безини бошқаради. Гипофиз бези нўхатдан унчалик катта бўлмаса-да, у эндокрин тизимнинг энг муҳим қисми ҳисобланади, шунинг учун у баъзан асосий без деб аталади, чунки у бошқа ички секреция безларини бошқарадиган гормонлар ишлаб чиқаради. Гипофиз бези олд ва орқа қисмларга бўлинади. Олд қисми қалқонсимон без, буйрак усти ва жинсий безларнинг фаолиятини тартибга солади. Гипофиз безининг орқа қисми ҳам антидиуретик гормонларни чиқаради. Ушбу икки қисмнинг ҳар бири ўз гормонларини чиқаради, биз ушбу гормонлар ва уларнинг вазифалари ҳақида келгуси дастурларда билиб оламиз.
Соғлиқни сақлаш журнали дастурининг ушбу қисмида биз гипоталамус безининг касалликлари ва унинг сабаблари ва даволашини муҳокама қиламиз. Биз билан қолинг.
Гипоталамус миянинг бир қисми бўлиб, у кўплаб ички тана жараёнларини, шу жумладан гипофиз безидан гормонлар секрециясини бошқаришда муҳим рол ўйнайди. Гипоталамус бези иккинчи мия соҳасида, таламус остида ва гипофиз безининг тепасида жойлашган. Гипоталамус ва гипофиз безлари бир-бири билан гипофиз сопи орқали боғланган. Гипоталамус бези миянинг энг мураккаб қисмларидан бири бўлиб, у турли қисмлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири жуда ўзига хос функцияга эга. Инсон танасидаги бу безнинг катталиги бодомдек бўлиб, тана вазнининг бир фоизидан камроғини ташкил қилади.
Гипоталамус безининг энг муҳим функцияларидан бири бу организмда "гомеостаз" ни ўрнатишдир. Гомеостаз тананинг ҳолати барқарорлик ва собитлик ҳолатида эканлигини англатади. Гипоталамус бези тананинг ичидан ёки тананинг ташқи муҳитидан олинган кўплаб сигналларга жавоб беради. Тана ҳарорати, очлик, тўйинганлик, қон босими ва қондаги гормонлар миқдори бу сигналлардандир. Бу без стрессга ҳам жавоб беради ва тананинг умумий ритми ёки тана соати деб аталадиган нарсаларни бошқаради. Кечаси эпифиз томонидан мелатонин ажралиши, кортизол ёки стресс гормони ажралиш миқдори ва кундузи ва кечаси инсон танаси ҳароратининг ўзгариши шулар жумласидандир. Гипоталамус тананинг ички ва атроф-муҳит шароитлари билан боғлиқ барча маълумотларни тўплайди ва бирлаштиради ва танадаги мувозанатни сақлаш учун барча керакли ўзгаришларни амалга оширади.
Тананинг ички секреция безларининг ҳар бири гормонларни чиқаради. Гипоталамус бези ҳам ўз безларини чиқаради. Гипоталамус безида гормонлар чиқарадиган иккита нерв ҳужайралари тўплами мавжуд. Бу ҳужайраларнинг биринчи гуруҳи гипофиз пояси орқали ўзлари ажратган гормонларни гипофиз безининг орқа бўлагига юборади ва бу гормонлар тўғридан-тўғри у ердан қон оқимига киради. Қонга шу тарзда кирадиган гормонлар антидиуретик гормонлар ва окситоциндир. Антидиуретик гормонлар буйракларнинг сувни қайта сўриб олишига олиб келади ва окситоцин гормони ҳам туғруқ пайтида бачадон қисқаришини келтириб чиқаради ва эмизишда ҳам муҳим рол ўйнайди.
Иккинчи гуруҳ гипоталамус нерв ҳужайралари гипофиз поясида жойлашган томирлар тармоғи орқали гипофизнинг олдинги бўлагига етиб борадиган огоҳлантирувчи ва тормозловчи гормонлар ишлаб чиқаради. Бу гормонлар жинсий безларни, қалқонсимон безни ва буйрак усти безларини бошқарадиган гормонларни тартибга солишга ёрдам беради. Бу гормонлар, шунингдек, эмизиш учун зарур бўлган танадаги ўсиш гормонлари ва пролактин даражасини тартибга солади. Кортикотрофинни чиқарадиган гормон, дофамин, ўсиш гормони чиқарадиган гормонлар, соматостатин ёки бошқа гормонни инҳибе қилувчи гормон, гонадотропинни чиқарадиган гормон ва тиротропинни чиқарадиган гормонлар гипоталамус безида ажралиб чиқадиган гормонлардир.
Баъзи сабабларга кўра гипоталамус безида бузилишлар бўлиши мумкин. Ушбу безда юзага келадиган касалликлар ёки бузилишлар гипоталамус касалликлари деб аталади. Гипоталамус касалликларининг энг кенг тарқалган сабабларидан бири гипоталамус безига зарар етказадиган бош жароҳати ҳисобланади. Гипоталамус касалликлари уйқу ва иштаҳанинг бузилишини ўз ичига олиши мумкин, аммо гипоталамус бези тананинг эндокрин тизимининг кўплаб таркибий қисмларига таъсир қилганлиги сабабли, касалликнинг асосий сабаби бошқа без билан боғлиқлигини аниқлаш одатда жуда қийин.
Шунингдек, гипоталамус бези ва гипофиз безининг функцияси бир-бири билан жуда боғлиқ ва улар бир-бирига таъсир қилади, шунинг учун шифокор касалликнинг сабабини гипофиз бези ёки гипоталамус билан боғлиқлигини аниқлаш қийин. Ушбу касалликлар гипоталамус-гипофиз касалликлари деб аталади. АБироқ, бемор танасининг қайси қисми касалликнинг асосий сабаби эканлигини маълум даражада аниқлаб берадиган баъзи ўзига хос гормон тестлари мавжуд.
Гипоталамус бези, албатта, тананинг эндокрин тизимининг энг муҳим қисмидир. Гипоталамус бези гипофиз безига тананинг бошқа ички секреция безига таъсир қилувчи маълум гормонлар ишлаб чиқаришни буюради ва гипоталамус бези организмдаги ички жараёнларнинг мувозанатини сақлайди ва уларнинг тўғри ва самарали ривожланишига сабаб бўлади.
Танадаги жараёнлар тўғри ишлаши учун гипоталамус бези томонидан ишлаб чиқарилган гормонларнинг ҳар бири аниқ мувозанатли ва миқдорда бўлиши керак. Агар бу гормонларнинг секрецияси заруратдан бир оз камроқ ёки кўпроқ бўлса, бу беморнинг аҳволи ва соғлиғига таъсир қилади. Масалан, антидиуретик гормоннинг кўп секрецияси организмда сувни ушлаб туришга олиб келади ва бу гормоннинг камроқ миқдорда ажралиши организмнинг сувсизланишига ва қон босимининг пасайишига олиб келади. Кортикотрофин гормонининг ҳаддан ташқари секрецияси акне, диабет, юқори қон босими, остеопороз, бепуштлик ва мушак муаммоларига олиб келиши мумкин. Ушбу гормоннинг секрецияси йўқлиги ҳам килограмм йўқолишига, тери доғлари пайдо бўлишига, ошқозон-ичак касалликларига ва паст қон босимига олиб келади.
Гонадотропинни чиқарадиган гормоннинг ортиқча секрецияси суяк муаммолари ва туғилиш муаммоларини келтириб чиқаради ва бу гормоннинг кам миқдори ҳам бепуштликка олиб келади. Кўп миқдорда гонадотропинни чиқарадиган гормоннинг секрецияси ҳам гипоталамус ва гипофиз бези ўртасидаги алоқанинг бузилишига олиб келади. Агар ўсиш гормонлари ҳаддан ташқари кўп ажралса, улар бош суяги, қўл ва оёқларнинг ғайритабиий кенгайишига, шунингдек, ҳайз даврининг бузилиши ва диабетга олиб келиши мумкин. Ўсиш гормонларининг кам миқдори ҳам болаларда кеч балоғатга етишишга ва катталарда тана мушаклари массасининг пасайишига олиб келади.
Соматостатин, шунингдек, ўсиш гормонларининг секрециясини инҳибе қилувчи инҳибитор гормон бўлиб, унинг кўп миқдори овқат ҳазм қилиш муаммолари, диабет ва ўт пуфагида тошлар пайдо бўлишига олиб келади ва унинг кичик миқдори ўсиш гормонларининг ортиқча секрециясини келтириб чиқаради, бу эса руҳий муаммоларни келтириб чиқаради. Окситоциннинг кўп секрецияси простата безининг кенгайишига таъсир қилиши мумкин ва унинг кам секрецияси оналарда эмизиш муаммоларини, шунингдек, аутизм белгилари ва ижтимоий ривожланишнинг етишмаслигини келтириб чиқаради. Ниҳоят, тиротропинни чиқарадиган гормоннинг ҳаддан ташқари секрецияси муаммоси бўлган беморлар ҳаддан ташқари чарчоқ, тушкунлик, килограмм ортиши, қуруқ тери ва соч тўкилиши каби муаммоларга дуч келишади. Бошқа томондан, вазн йўқотиш, мушакларнинг кучсизлиги, кўп терлаш ва ҳайз пайтида кўп қон кетиши тиротропинни чиқарадиган гормоннинг секрецияси йўқлигининг белгиларидир.
Агар сиз ушбу дастурда тилга олинган гипоталамус безлари бузилиши белгиларини кўрсангиз, шифокор ёки эндокринолог билан маслаҳатлашиб, сизга керакли тестларни тайинланг ва касалликни даволаш учун ўз вақтида чора кўринг. Сиз тузалиб, буларнинг хавфлироқ асоратларининг олдини оласиз.
Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.
