آیین های محرم و عاشورا در ملل مختلف(8)
عقرب 01, 1395 17:14 Asia/Kabul
این قسمت را به معرفی مراسم سنتی «عَلَم گردانی» یکی از آیین های محرم اختصاص داده ایم.
عَلَم رایج ترین و مهم ترین نشانه و صورت تمثیلی و رمزی عزاداری شهدای کربلاست. عَلَم عبارت از درفشی است با دسته ای چوبی یا فولادین ،که گاه بر سر آن شکل پنجه ای فلزی نصب می کنند و آن را به لاله های بلورین و شمعدان ها و پارچه های رنگارنگ مزین می سازند و در ایام عزاداری محرم و صفر در دسته های عزاداری حرکت می دهند. «عَلَمبندان» آغازگر مراسم عزاداری حسینی و «عَلَم واچینی» یا «شهیدکردن عَلَم » نشانه خاتمه سوگواری است.
علم گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری ماه محرم است که البته در برخی از مناطق ایران به «طوق گردانی » نیز مشهور است. مراسم عَلَم‌گردانی در مناطق مختلف ایران به شکل های گوناگونی انجام می شود.
عَلَم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه‌های آن از دو تا ۲۰ متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است. عَلَم پوشش پارچه‌ای دارد که به آن پیراهن عَلَم می‌گویند و به رنگ‌های سبز، سیاه، سفید و روشن است. به بالای عَلَم‌ها توغ وصل است و به زیر توغ دستمال‌های زیادی متصل می‌شود که اکثر آنها توسط مردم تهیه می‌شوند.
در بیرجند (خراسان جنوبی )عَلَم از مهمترین و اصلی ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام بسیار قایل هستند. مراسم عَلَم بندان در بیرجند و روستاهای این شهرستان در روزهای مختلف دهه اول محرم از جمله شب یا روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم ماه محرم انجام می‌شود.
عَلَم‌ها اغلب بانی و عَلَم چی دارند که این شغل به طور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، عَلَم‌ها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم می‌آورند.گروهی هم مراسم عَلَم بندان را در مسجد انجام می‌دهند.
روز عَلَم بندان مردم را به وسیله «چاووشی خوانی» (خواندن اشعاری در ارتباط با محرم) یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمال‌ها، پارچه‌ها و توغ عَلَم را می‌بندند و در حین این کار اسپند دود می‌کنند و فردی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می فرستند.
در روستای «درخش»، عَلَم بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم الحرام انجام می‌شود، به گونه‌ای که عَلَم بندها در مسجد جامع درخش گرد هم می آیند و عَلَم‌ها را گرفته و تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حمل می کنند.
هرکدام از عَلَم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار(ع) نامگذاری و برپا می‌شود و به این ترتیب ۱۲ عَلَم به نام ۱۲ امام و دو عَلَم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی هاشم حضرت ابالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌هایی به رنگ‌های مختلف پوشانده می شود.
این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌یابد و هرکدام از عَلَم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای عَلَم گردانی موروثی نیز هست.
نگهداری طوق بالای عَلَم در تمام سال بر عهده عَلَم گردان است، عَلَم گردان در زمان مراسم، حراست و مواظبت از عَلَم را برعهده دارد .از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، عَلَم گردانان عَلَم‌ها را دور روستا می چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می دهند.
گرگان در شمال ایران یکی از شهرهایی است که از دیرباز آداب و رسوم خاص خود را برای ایام محرم دارد. یکی از این آیین ها «طوق بندان »است که ثبت ملی شده و در دهه اول محرم در محله های تاریخی گرگان توسط اهالی و هیات ها اجرا می شود.
طوق بندان که عنوان اصلی آن، پاطوقی است از دو بخش طوق شوران و طوق بندان تشکیل شده که به پاطوقی ختم می شود. طوق ها عَلَم های یک شاخه عمودی هستند که از قطعات مختلفی مانند چوب پنج متری و یک سری قطعات برنجی و فلزی که آیات مختلف بر روی آن حکاکی شده است، تشکیل شده اند.در هر شبی که مسئولان هیأت های آن محله اقدام به راه اندازی دسته سینه زنی و گسیل سینه زنان به محلات دیگر می کنند فردای آن روز عصر اهالی همان محل از پیر و جوان دور هم جمع شده و قطعات طوق را که متشکل از چوب (دسته)، پارچه و قطعه های فلزی و قپه است را در یک سینی گذاشته و بالای دست قرارمی دهند و به صورت دسته و ذکر نوحه و مصیبت و صلوات به محلی که باید این وسیله سنگین چوبی و فلزی نصب شود، حرکت می کنند. در این بین تعدادی از اهالی که نذوراتی دارند نیز در این روز آن را ادا می کنند. از شب هفتم محرم، عَلَم گردانی در کوچه ها و خیابان های گرگان آغاز می شود که البته اجرای این برنامه در روز تاسوعا، نمود بیشتری پیدا می کند. در قدیم، هر محله ای یک روز را برای علم گردانی به خود اختصاص می داد.
آیین سوگواری عَلَم بندی مراغه که هر سال در سوم محرم در این شهرستان با شکوه خاص برگزار می شود، به عنوان یک اثر معنوی در فهرست میراث فرهنگی ایران ثبت ملی شده است. عزاداری سنتی عَلَم بندی با گذشت سالیان بسیار از واقعه عاشورا همچنان در شهر مراغه برگزار می شود.این مراسم معنوی یادآور رسیدن کاروان امام حسین(ع) به صحرای کربلاست.
مراسم سنتی علم گردانی روستای هزاوه ولایت مرکزی نیز که بیش از سه قرن قدمت دارد هر ساله در اول محرم در روستای هزاوه آغاز می‌شود و تا روز دهم محرم ادامه دارد. در این مراسم عَلَم به تک تک خانه‌ها رفته و در آن مردم نذورات خود را به عَلَمدار برای کمک به هیئت داده و دستمالی به عَلَم می‌بندند و کسانی که مشکل یا حاجتی دارند، دستمالی از آن باز می‌کنند. عَلَم گردانی روستای هزاوه و عَلَم بران تفرش ،از جمله آثار معنوی ولایت مرکزی است که در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده‌اند.
همان گونه که جامه کردن عَلَم نمادی از آماده شدن برای رزم و لشکرکشی است، عَلَم واچینی، خم کردن عَلَم، سر به زیر کردن عَلَم هم نمادهایی از پایان واقعه عاشورا و کشته شدن عَلَمدار کربلاست. از این رو هرساله عَلَم ها باز جامه می شوند و این گونه، شعار «هر روز، عاشورا و همه زمین ها، کربلاست» را در نظرها زنده می گردانند.
*****************************
