بیایید با کتاب بزرگ شویم
حمل 14, 1396 12:59 Asia/Kabul
شعار روز جهانی کتاب کودک در سال 2017 : "بیایید با کتاب بزرگ شویم."
«بیایید با کتاب بزرگ شویم» این شعار امسال (2017) روز جهانی کتاب کودک است. فکر اختصاص دادن روزی به کتاب کودک، نخستین بار از خاطر یلا لپمن ( Jella Lepman) روزنامه نگار و نویسنده آلمانی گذشت. بانویی که دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) و کتابخانه بین‌المللی مونیخ به ابتکار او شکل گرفت. در سال 1966 پیشنهاد او مورد استقبال و تصویب دفتر بین‌المللی قرار گرفت و دوم آوریل، زاد روز هانس کریستین اندرسن، نویسنده بزرگ دانمارکی، مبدأ این روز قرار گرفت و از دوم آوریل سال 1967، رسماً روز جهانی کتاب کودک نام گرفت. این روز در سراسر جهان جشن گرفته می شود تا با آرمان ایجاد علاقه به مطالعه و توجه به کتاب کودک، کتابخوانی در میان کودکان گسترش یابد.
یلا لپمن خود نخستین پیام را با عنوان "درخت کتاب کودک" نوشت. در این پیام، به صورت داستانی دلنشین خطاب به کودکان، بر تفاهم و همدلی جهانی با کتاب تأکید شده بود . از آن پس هر سال یکی از شعبه‌های ملی دفتر بین‌المللی، مسئولیت برگزاری روز جهانی کتاب کودک را برای تهیه شعار و پیام یک نویسنده و پوستر یک تصویرگر از کشور خود می‌پذیرد و برای دیگر شعبه‌های ملی ارسال می دارد.
شورای کتاب کودک به عنوان شعبه ایرانی IBBY تا کنون دو بار در سال های 1976 و 1993 مسئولیت برگزاری روز جهانی کتاب کودک را بر عهده داشته است. پیام سال 1976 را دو دانش آموز به نام های الهام و هاله زربخت با عنوان «ماهی طلایی جادو » نوشتند و شعار آن را نیز محمود کیانوش شاعر کودکان در قالب یک رباعی سرود : " هر چیزی که زیر آفتاب آمده است / با حکمتی از روی حساب آمده است/ خواهی که درآوری سر از کار جهان / بگشای و بخوان که در کتاب آمده است" . و پرویز دیبایی پوستر آن را تهیه کرد . پیام سال 1993 (1373 شمسی) را دکتر مهدخت کشکولی با شعار " کتاب : قصه دیروزها ، راز فرداها " نوشت و دکتر نورالدین زرین کلک پوستر آن را آفرید.
پیام و پوستر روز جهانی کتاب کودک ۲۰۱۷ با شعار «بیایید با کتاب‌ها بزرگ شویم» از سوی شعبه دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان IBBYY در روسیه منتشر شد. سرگی ماخوتین (Sergey Makhotin) نویسنده‌ی سرشناس روسی، پیام امسال روز جهانی کتاب کودک را نوشته است و میخائیل فدوروف (Mikhail Fedorov) هنرمند برجسته روسی نیز پوستر روز جهانی کتاب کودک ۲۰۱۷ را طراحی کرده است.
هانس کریستین اندرسن، در دوم آوریل 1805 میلادی در شهر اُدِنسه کشور دانمارک به دنیا آمد. این نویسنده قرن نوزدهم با قصه هایی چون "جوجه اردک زشت رو"، "ملکه برفی" و "پری دریایی کوچک" که به بیش از صد زبان ترجمه شده و هم چنان میلیون ها خواننده دارد در ادبیات کودکان جهان جایگاهی زوال ناپذیر یافته است . هانس کریستین اندرسن در چهارم آگوست 1875 میلادی در گذشت و در کپنهاک به خاک سپرده شد.
محققان برای تاریخ ادبیات کودک در جهان، چهار مرحله ذکر کرده اند. مرحله آفرینش و انتقال آثار ادبی به‌صورت شفاهی، مرحله گردآوردن و نوشتن آثار ادبی شفاهی، مرحله پدید آوردن آثار ادبی با الهام گرفتن از آثار ادبی شفاهی و مرحله آفرینش آثار ادبی ویژه کودکان و نوجوانان.
برای سده های طولانی، دوران کودکی از اهمیت ویژه ای برخوردار نبوده است. در این دوران طولانی، استدلال این بود که کودکان تنها از نظر نیروی جسمانی قابل اعتنا هستند. با توجه به چنین نگرشی، انتظار وجود پدیده‌ای مستقل به نام ادبیات کودکان و نوجوانان نیز واقع‌بینانه نیست. در این دوره کودکان و نوجوانان از ادبیاتی که به پدران و مادرانشان تعلق داشت، بهره می‌گرفتند و هر آنچه را که می‌فهمیدند و از آن لذت می‌بردند برای خود برمی‌گزیدند.
پس از سده ی پانزدهم میلادی و تحت تأثیر دگرگونی‌های عصر روشنگری، به‌ویژه گسترش سواد و ابداع صنعت چاپ، خواندن و نوشتن از انحصار گروه‌های برگزیده جامعه آن روز اروپا خارج شد و به میان مردم عادی راه یافت. با انتشار کتاب درسی «جهان دیدنی در تصویرها» اثر «جان ایموس کامینیوس» نخستین کتاب تصویری ویژه کودکان ضرورت تألیف کتاب برای کودکان بیشتر حس شد.
در نیمه دوم سده هجدهم میلادی، در پرتو پیشرفت‌های حاصل از عصر روشنگری و خردگرایی ، دوران کودکی به‌عنوان بخش ارزشمندی از زندگی انسان تلقی شد و از چنان اعتباری برخوردار شد که در دید مردم ارزش سرمایه‌گذاری پیدا کرد. این تحول در نگاه به دوران کودکی، سبب پدید آمدن ادبیات ویژه کودکان و نوجوانان شد.
نخستین کتابهای کودکان که در اروپا، به‌ویژه انگلیس، پدید آمد، همان افسانه‌ها و شعرها و مثل‌ها و حکایت‌هایی بود که سده ها به کودکان لذت بخشیده و آنها را پرورش داده بود. پس از آن، هنرمندان بزرگ و صاحب‌نامی در اروپای آن روزگار با برداشت از این ادبیات، آثاری ویژه کودکان و نوجوانان پدید آوردند.
به‌تدریج نویسندگانی پیدا شدند که به کودکان و نیازها و تمایلات آنها می‌اندیشیدند. رشد و شکوفایی ادبیات مستقل کودکان و نوجوانان را باید حاصل تلاش‌ها و علاقه‌مندی‌های این بزرگان دانست که «هانس کریستین اندرسن»، «کارلو کلودی»، «لوئر کارون»، «مارک تواین»، «لوئیز امی آلکوت» و «رابرت لوئی استیونس» از این شمارند.
ادبیات کودکان و نوجوانان بسیار دیرتر از ادبیات بزرگسالان پدید آمد و آهنگ رشد آن تا حدودی کندتر از روند رشد ادبیات بزرگسالان بود. اما پس از جنگ جهانی دوم با تکیه بر اعلامیه جهانی حقوق بشر، توجه ویژه‌ای به زندگی کودکان مبذول شد و تحولات چشمگیری در ساختار و محتوای متن و تصویر کتابهای کودکان پدید آمد. در عین حال، توجه پدیدآورندگان به کیفیت ادبی و هنری این آثار نیز فزونی گرفت. در این راه، تشکیل سازمان‌های بین‌المللی مانند «دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان»، «بازار مکاره کتاب بلونیا»، «کتاب خانه بین‌المللی جوانان مونیخ» و «نمایشگاه دوسالانه تصویرگران کتاب کودک براتیسلاوا» در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹٦۰ میلادی بحث کیفی کردن ادبیات کودکان و نوجوانان را به جنبشی جهانی مبدل ساختند.
هم اکنون مباحث نظری این حوزه هر دو سال یکبار در کنگره بزرگی که از طرف «دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان» در یکی از کشورهای عضو برگزار می‌شود، مطرح می‌گردد و پژوهشگران، دانشگاهیان، کتاب داران و دیگر دست‌اندرکاران آفرینش، تولید و پخش کتاب کودک به بحث درباره مسایل و مشکلات و نوآوری‌های این حوزه می‌پردازند. برای ارتقای سطح کیفی ادبی و هنری این آثار، جایزه‌ای ادبی و هنری نیز به نام «هانسکریستین اندرسن» یا «نوبل کوچک» که توسط «دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان» بنیاد نهاده شده است، هر دو سال یکبار به یک نویسنده و یک تصویرگر برگزیده داده می‌شود.
پیشینه ادبیات کودک و نوجوان در ایران نیز تا حدودی همسان الگوی جهانی است . ادبیات کودک و نوجوان در ایران را می توان به پنج دوره تقسیم کرد: پیش از اسلام، پس از اسلام تا دوره مشروطه، پس از مشروطه تا ۱۳۴۰ خورشیدی، از ۱۳۴۰ خورشیدی تا پیروزی انقلاب اسلامی ، از ۱۳۵۷ خورشیدی تا به امروز.
در ایران تا سده سیزدهم قمری، فرزندان بیشتر مردم ایران از ادب عامیانه و ادبیات دینی بهره‌مند می‌شدند. گرچه در سابقه دو هزار و اندی ساله ادب پارسی ممکن است به آثاری برخوریم که در آن از کودکی ذکری به میان آمده است، مانند برخی از حکایتهای «سعدی» و داستانهای تمثیلی «عطار» و «نظامی». بر اساس شواهد تاریخی، در این دوران نسبتاً طولانی کودکان و نوجوانان به‌طور غیرمستقیم و گاه مستقیم با هدف آموزش و سرگرمی از آثاری چون «درخت آسوریک»، «اندرز خسرو انوشیروان»، «یادگار زریران»، «شاهنامه»، «کلیله و دمنه»، «قابوس نامه»، «بوستان» و «گلستان»، «منطق الطیر»، قصه‌های «قرآن»، «موش و گربه»، «مثنوی‌های شیر و شکر و نان و حلوا» و کتابهایی چون «حسین کُرد» و «امیرارسلان» بهره می‌گرفته‌اند.
در آستانه انقلاب مشروطیت، بیداری جامعه ایرانی و جنب‌وجوش برای ایجاد دگرگونی، باب اندیشه‌های نوین آموزش و پرورش را به ایران گشود. رشد طبقه متوسط در ایران و همگانی شدن آموزش و پرورش نیاز به کتابهای درسی را گسترش داد. کتابهای گزیده ای از مثنوی مولوی ، کلیله و دمنه و مرزبان نامه وانوار سهیلی برای کودکان منتشر شد . پیامد این حرکت، حضور نویسندگان صاحب‌نام، شاعران بزرگ و مترجمان با تجربه‌ای بود که به تهیه کتاب برای گروه‌های سنی همت کردند . «یحیی دولت‌آبادی»، «ملک‌الشعرای بهار»، «مهدی‌قلی خان هدایت»، «ایرج میرزا» و «نیما یوشیج» از آن جمله‌اند.
با همگانی و اجباری‌شدن آموزش و پرورش و تولید کتابهای درسی یکسان ، پدیده‌ای به نام ساده‌نویسی، با هدف رعایت فهم کودکان، بتدریج شکل گرفت. در این دوره بود که نویسندگان و شاعران برای نخستین بار برای بچّه‌ها داستان نوشتند و شعر سرودند، امّا هنوز ادبیات این دوره رویکردی آموزشی و اخلاقی داشت، نه تخیلی و هنری.
نخستین تلاش برای تولید کتاب ویژه کودکان در ایران با نام «جبار عسکرزاده» معروف به باغچه بان رقم خورد. نکته مهم در کتابهای به جامانده از باغچه بان، «اصل لذت بخشی ادبیات کودکان در کنار امر آموزش» است. تردیدی نیست که رشد کمّی و کیفی ادبیات کودکان در ایران مدیون دست کم هفت دهه تلاش نویسندگان، شاعران، مترجمان، بازنویسان، تصویرگران و متخصصانی است که آگاهانه و با علاقه‌مندی به رشد و تعالی کودکان و نوجوانان ایرانی وارد این عرصه شده اند. «عباس یمینی شریف»، «توران میرهادی»، «محمود کیانوش»، «فرشید مثقالی»و «نورالدین زرین کلک» از این جمله اند.
دهه ۱۳۴۰ را باید دهه دگرگونی‌های بنیادی در نظام آموزش و پرورش ایران و به دنبال آن، دهه پدید آمدن تشکیلات ملی برای شکل بخشیدن به جریان ادبیات کودکان و نوجوانان دانست. با تأسیس «شورای کتاب کودک » در سال 1341 نقد و بررسی و پژوهش در حوزه ادبیات کودک وارد مرحله تازه ای شد. با تأسیس «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» در سال 1345، برای نخستین بار کتابخانه هایی در ایران برای کودکان و نوجوانان پا گرفت و کانون مسئول تألیف، ترجمه، بازنویسی، و تدوین خواندنی‌های ویژه ی کودکان و نوجوانان شد. از دهه پنجاه؛ ادبیات کودک و نوجوان به عنوان موضوع پژوهشی مورد توجه نهادهای پژوهشی و آموزشی قرار گرفت و کم کم به عرصه های جهانی راه یافت .
پس از پیروزی انقلاب و در دهه شصت به بعد ، داستانهای اخلاقی و مذهبی رونق گرفته و اغلب ناشران دولتی به انتشار این نوع آثار روی آورده اند. از این دهه، توجه به تولید ادبیات کودکان بیشتر شده و یکی از بانیان اصلی این جریان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بوده که با ایجاد شوراهای مختلف به این مهم پرداخته است. در همین حال، شورای کتاب کودک نیز با فعالیتهای کارشناسانه در زمینه آثاری که برای کودکان بوجود می آید کمک بزرگی به رشد و تحول ادبیات کودک کرده است. با توجه به گرایش کودکان و نوجوانان به آثار تخیلی و تمثیلی ، نقش «خانه ترجمه » به مدیریت "حسین ابراهیمی الوند"، در ترجمه رمانهای نوجوانان چشمگیر و قابل تأمل و توجه است.