قلعه‌ولی، شاهکاری بی‌زمان از تاریخ و هنر در استان ایلام ایران

پارس‌تودی- قلعه‌ولی که زمانی اقامتگاه حاکم پشتکوه بود و اکنون موزه مردم‌شناسی استان ایلام است، یکی از گنجینه‌های تاریخی جذاب این استان ایران به شمار می‌رود.

قلعه‌ولی در زمان جنگ تحمیلی هشت ساله که از سال ۱۹۸۰ شروع شد، آسیب جزئی دید. در سال ۱۹۹۷ به‌عنوان اثر ملی ثبت شد و حالا بیش از یک بنای معماری ساده، یک نماد زنده فرهنگی است. به گزارش پارس‌تودی به نقل از پرس‌تی‌وی، این قلعه در قلب شهر ایلام، که در غرب ایران و در دامنه کوه‌های بلند زاگرس قرار دارد، واقع شده و ترکیبی از زیبایی معماری دوره قاجار و فرهنگ منطقه است.

قلعه‌ولی در سال ۱۹۰۸ میلادی (۱۳۲۶ هجری شمسی) به دستور غلامرضا خان ولی، فرماندار قدرتمند پشتکوه در اواخر دوره قاجار ساخته شد. این قلعه ابتدا روی تپه‌ای به نام چغا میرک بنا شده بود و توسط معمار حاج درویش علی از کرمانشاه و استاد سنگ‌تراش رضا قلی ساخته شد.

با بزرگ‌تر شدن شهر، زمین اطراف قلعه صاف شد و حالا قلعه در مرکز ایلام قرار دارد. مساحت کل قلعه تقریباً ۴۷۰۰ متر مربع است و بخش ساخته شده آن ۱۴۶۶ متر مربع است که اطراف یک حیاط مرکزی ۷۰۰ متری قرار گرفته. این قلعه هم یک مرکز اداری بود و هم نمادی از جایگاه و قدرت.

معماری

معماری قلعه ولی نشان‌دهنده سلیقه و ترکیبی از کارایی و زیبایی دوره قاجار است. طرح قلعه متقارن است و بیش از ۲۰ اتاق بزرگ، ۵ اتاق کوچک، ۴ ایوان و ۲ تراس در سمت جنوب دارد که در دو بال شرقی و غربی به شکل قرینه قرار گرفته‌اند. اختلاف ارتفاع حدود ۸۰ سانتی‌متری بین اتاق‌ها و حیاط باعث شده فضای چندلایه و جذابی ایجاد شود.

در گوشه‌های شمالی قلعه دو برج دیده‌بانی نیم‌دایره وجود دارد که روزی نگهبان‌ها در آن مستقر بودند. همچنین سه راه‌پله مارپیچ به پشت‌بام می‌رسد و سقف‌ها به شکل‌های مختلف سنتی مانند گنبد، سقف صاف و طاق‌های نوک‌تیز ساخته شده‌اند. این ویژگی‌ها ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی (به ویژه رومی) را نشان می‌دهد که مشخصه معماری قاجار است.

تزئینات
نمای بیرونی قلعه یک اثر هنری است؛ آجرهای مستطیلی دست‌ساز الگوهای هندسی پیچیده‌ای ساخته‌اند، پنجره‌های قوس‌دار و شیشه‌های رنگی و ستون‌های منبت‌کاری شده زیبایی آن را تکمیل می‌کنند. در حیاط مرکزی یک استخر وجود دارد که نمای آجری قلعه را منعکس می‌کند و اطراف آن درختان سرو و کاج قد برافراشته‌اند.

داخل قلعه، تالار پذیرایی یا شاه‌نشین با نقش برجسته‌های گچی از گل و برگ و آینه‌کاری‌های ظریف تزیین شده که هنوز در بال غربی قابل مشاهده است. پنجره‌های ارسی (شبکه چوبی با شیشه‌های رنگی) نور خورشید را به رنگ‌های مختلف پخش می‌کنند و فضایی گرم و باشکوه به وجود می‌آورند.

تأمین آب هوشمندانه

یکی از ویژگی‌های عملی و جالب قلعه، سیستم تأمین آب آن بود. چشمه بی‌بی که نزدیک قلعه بود، آب تازه را از طریق لوله‌های سفالی (تن‌پوشه) به حیاط مرکزی منتقل می‌کرد. اگرچه اکنون این چشمه خشک شده، اما این سیستم گواهی بر هوشمندی مهندسی قاجار است.

از قلعه تا موزه

قلعه‌ولی پس از دوران سخت جنگ، در اواخر دهه ۱۳۶۰ با بازسازی وسیع سازمان میراث فرهنگی حفظ و بازسازی شد. در سال ۱۳۸۵، قلعه به موزه مردم‌شناسی ایلام تبدیل شد. امروزه در این موزه، آداب و رسوم متنوع اقوام ایلام مانند کردها، لرها، لک‌ها و عرب‌ها به نمایش گذاشته می‌شود.

نمایش‌ها شامل لباس‌های محلی، رسوم عروسی، چادرهای سیاه، صنایع دستی مثل گلیم و نمدمالی و ابزارهای زندگی روزمره است که فرهنگ منطقه را زنده نگه می‌دارد. با تبدیل این اقامتگاه دوره قاجار به موزه‌ای از سنت‌های زنده، ایلام پل پویایی بین گذشته و حال ساخته است.

یک نماد فرهنگی

قلعه‌ولی فراتر از یک اثر معماری است و یک نماد فرهنگی زنده است. در نوروز، حیاط آن با نمایش‌های فرهنگی، جشن‌های غذا و بازارهای صنایع دستی جان می‌گیرد و بازدیدکنندگان زیادی را از سراسر کشور جذب می‌کند.

این قلعه با ترکیب ظرافت قاجار، بازسازی دقیق و نقش فرهنگی‌اش، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های ایلام است. قلعه ولی نه فقط بنایی از سنگ و ملات، بلکه بخش زنده‌ای از روح ایلام است که گواهی بر قدرت سیاسی، فرهنگ پیچیده و استقامت میراث این منطقه است.

hk/x