نقش جهان اصفهان؛ تصویر باشکوهی از قدرت، هنر و زندگی ایرانی

پارس‌تودی- میدان نقش جهان، میدان بزرگ و عمومی در قلب شهر اصفهان است که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های شهری جهان شناخته می‌شود و شاهکاری بی‌نظیر از معماری ایرانی و اسلامی به شمار می‌رود.

میدان نقش جهان در اوایل قرن هفدهم به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد و با طاق‌نماهای دو طبقه احاطه شده است. چهار بنای باشکوه در چهار سوی آن قرار دارند: مسجد شیخ لطف‌الله در شرق، کاخ عالی‌قاپو در غرب، سردر قیصریه در شمال و مسجد امام در جنوب.

این مجموعه با طراحی دقیق، اوج هنر شهرسازی دوره صفوی را به نمایش می‌گذارد و در زمان خود، مرکز فرهنگی و سیاسی پایتخت صفویان بود. میدان نقش جهان که معنای آن «تصویر جهان» است، در گذشته به نام میدان شاه شناخته می‌شد و امروزه نام رسمی آن میدان امام است.

قلب پایتخت جدید

با انتقال پایتخت به اصفهان در دهه ۱۵۹۰ میلادی، شاه عباس اول میدان نقش جهان را به عنوان محور اصلی طرح شهرسازی جدید خود انتخاب کرد. در حالی که بازار قدیمی شهر در اطراف میدان کهنه رونق داشت، طراحی نوآورانه شاه عباس تجارت و قدرت را به این میدان تازه‌ساخت منتقل کرد.

ساخت میدان در سال ۱۶۰۲ آغاز شد و طاق‌نماهای یک‌طبقه با ایوان‌هایی رو به میدان، ویژگی شاخص آن بودند. پشت این نماها، بازار سرپوشیده جدیدی قرار داشت که از طریق دروازه‌های متعدد به میدان سلطنتی متصل می‌شد.

در اطراف میدان حدود ۲۰۰ حجره دو طبقه ساخته شد. طبقه پایین شامل دو مغازه بود و طبقه بالا (بالاخانه) چهار مغازه کوچک‌تر داشت که دو تای آن رو به میدان و دو تای دیگر در پشت با بالکن‌های آجری قرار داشتند. کف این حجره‌ها ابتدا با سنگ مرمر پوشیده شده بود و بعدها با کاشی‌های رنگی و سنگ تزئین شد.

بر خلاف بازار قدیمی که برای عموم مردم بود، بازار جدید عمدتاً در خدمت دربار صفوی، اشراف و مهمانان رسمی قرار داشت و به همین دلیل «بازار سلطنتی» نام گرفت.

شاهکار معماری و شهرسازی

میدان نقش جهان با ابعاد ۵۶۰ در ۱۶۰ متر و وسعت ۹ هکتار، برخلاف الگوی سنتی شهرهای ایرانی که فاقد فضاهای باز وسیع هستند، طراحی شده است. کاشی‌کاری‌های لعاب‌دار و نقاشی‌های تزئینی حتی طاق‌نماهای تجاری را به آثار هنری تبدیل کرده‌اند.

مسجد امام با زاویه‌ای خاص رو به قبله، با موزاییک‌های رنگارنگ و ایوان بلند با دو مناره، نماد شکوه معماری صفوی است. کاخ عالی‌قاپو با ایوان مرتفع و ستون‌های باریک، دروازه‌ای به باغ‌های سلطنتی و خیابان چهارباغ بود. سردر قیصریه به بازار بزرگ اصفهان راه دارد و مسجد شیخ لطف‌الله که روزگاری عبادتگاه خصوصی شاه بود، اکنون به عنوان نگینی در معماری اسلامی شناخته می‌شود.

با رونق گرفتن میدان نقش جهان، بازار میدان کهنه اهمیت خود را از دست داد و نقش آن به طور کامل به مرکز تجاری جدید منتقل شد. این بازار هنوز هم یکی از بهترین نمونه‌های بازارهای اسلامی پیش از قرن بیستم است.

مرکز زندگی فرهنگی و اجتماعی

در دوران صفوی، میدان نقش جهان محل برگزاری مسابقات چوگان، رژه‌های نظامی و مراسم عمومی بود. حجره‌ها پر از بازرگانان بودند و نوازندگان از بالکن‌ها اجرا می‌کردند. سفرنامه‌نویسانی چون ژان شاردن در قرن هفدهم، این میدان را مرکز پرجنب‌وجوش تجارت، هنر و تعامل اجتماعی توصیف کرده‌اند.

ایوان کاخ عالی‌قاپو به تالارهایی متصل بود که شاه در آن‌ها پذیرای مهمانان رسمی بود و این میدان را به قلب فرهنگی و اجتماعی ایران تبدیل می‌کرد. طراحی میدان با تمرکز قدرت در یک نقطه، اقتدار شاه عباس را تقویت می‌کرد.

امروزه میدان نقش جهان همچنان محل گردهمایی مردم و گردشگران است؛ با باغ‌ها، فواره‌ها، جشن‌های فرهنگی و رویدادهای عمومی. از سال ۱۹۷۹، این میدان به همراه تخت جمشید و چغازنبیل، به عنوان نخستین آثار ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

hk