مناره‌ها؛ نماد قدرت، ایمان و زیبایی در افق اصفهان
-
مناره‌ها؛ نماد قدرت، ایمان و زیبایی در افق اصفهان
پارس‌تودی- در میان بناهای تاریخی، مناره‌ها در کنار بادگیرها، ایوان‌های بلند و دیوارهای شهری، از نظر معماری جزو ناپایدارترین سازه‌ها محسوب می‌شوند.
تجربه چند قرن زلزله‌های مکرر باعث شده معماران ایرانی از ساخت سازه‌های باریک و بلند، به‌ویژه برج‌ها، پرهیز کنند. به گزارش پارس‌تودی به نقل از پرس تی وی، با این حال، شهر اصفهان ایران و مناطق اطراف آن حدود صد کیلومتر از گسل‌های زاگرس و کاشان فاصله دارند و در نتیجه، از زلزله‌های ویرانگر در امان مانده‌اند. این موقعیت نسبتاً امن، زمینه‌ساز ساخت مناره‌هایی با ارتفاع بی‌سابقه در این منطقه شده است. در گذشته، در سراسر ایران، زیر سقف مناره‌ها زنگ‌هایی نصب می‌شد که نقش هشداردهنده زلزله را داشتند.
رکوردداران ارتفاع در اصفهان
بلندترین مناره‌های مستقل در شهر اصفهان، مناره‌های علی و ساربان هستند که در قرن دوازدهم و دوره سلجوقی ساخته شده‌اند و ارتفاعی حدود ۴۸ متر دارند. کارشناسان معتقدند که بخش‌های بالایی آن‌ها در طول زمان فرسایش یافته و ارتفاع اولیه‌شان بیش از ۵۰ متر بوده است.
در اطراف اصفهان نیز مناره‌هایی مانند مناره زیار (۵۰ متر) و مناره زین‌الدین در کاشان (۴۷ متر در گذشته، که در سال ۱۹۲۳ به ۲۲ متر فرو ریخت) قابل توجه‌اند. مناره‌های مسجد امام در اصفهان با ارتفاع ۵۲ متر از این هم بلندترند، اما چون روی ایوان قرار دارند، مستقل محسوب نمی‌شوند—همانند مناره‌های مسجد جامع یزد.
از دیگر مناره‌های مستقل می‌توان به مناره باغ قوشخانه ایلخانی (۳۸ متر)، مناره چهل‌دختران سلجوقی (۲۴ متر)، مناره راهروان (۳۰ متر) و مناره برسیان (۳۴ متر) اشاره کرد. مناره‌های دوقلو که روی ایوان قرار دارند نیز در مدرسه چهارباغ صفوی، دارالضیافه ایلخانی، مسجد دردشت و مسجد جامع صفوی دیده می‌شوند.
جالب است بدانید برخی مساجد صفوی و قاجاری مانند مسجد شیخ لطف‌الله، علی قلی آقا، حکیم، محمدجعفر آبادی و چند مسجد دیگر اصلاً مناره ندارند.
بلندترین مناره‌های فعلی اصفهان، مناره‌های دوقلوی جنوبی مصلی امام خمینی با ارتفاع ۱۱۰ متر هستند که پس از مناره‌های مصلی تهران (۱۳۵ متر)، دومین مناره‌های بلند کشور محسوب می‌شوند.
مقایسه ملی و منطقه‌ای
بلندترین مناره‌های اصفهان احتمالاً بلندترین سازه‌های معماری پیشامدرن ایران هستند. برج آرامگاه گنبد قابوس در استان گلستان با ارتفاع ۵۲.۰۷ متر اغلب به‌عنوان بلندترین برج آجری جهان شناخته می‌شود، اما این ارتفاع شامل تپه مصنوعی زیر آن نیست. گنبد مسجد امام (۵۴ متر) از آن بلندتر است و مناره‌های علی و ساربان نیز احتمالاً از آن پیشی گرفته‌اند.
به‌دلیل حساسیت لرزه‌ای، مناره‌های ایرانی معمولاً کوتاه‌تر از نمونه‌های بلندتر در مناطق همسایه‌اند؛ مانند مناره کتوبیه در مغرب (۷۷ متر)، مناره قطب در دهلی (۷۲ متر)، مناره‌های مسجد سلیمانیه در استانبول (۷۶ متر)، مناره جام در افغانستان (۶۵ متر) و مناره کتلغ تیمور در آسیای مرکزی (۶۰ متر).
مناره‌های ایرانی معمولاً با تاج‌های گنبدی کوچک ساخته می‌شوند، در حالی که مناره‌های عثمانی دارای نوک‌های تیز و مخروطی هستند که گاهی تا ۱۲ متر به ارتفاع سازه می‌افزایند. به همین دلیل، مناره‌های اصفهان از نظر ارتفاع استوانه‌ای با مسجد آبی استانبول (۶۴ متر) قابل مقایسه‌اند.
مناره‌های عثمانی باریک‌تر از نمونه‌های ایرانی‌اند، اما مناره‌های اصفهان نسبت ارتفاع به عرض بیشتری دارند و پایه‌ای باریک‌تر نسبت به مناره‌های آسیای جنوبی و مرکزی دارند.
مناره‌های متحرک یا «رقصان»
در قرن چهاردهم، معماری ایرانی شاهد ظهور پدیده منحصربه‌فرد «مناره‌های متحرک» در استان اصفهان بود. نمونه اولیه در مسجد جامع ایمان‌شهر از بین رفته، اما نمونه باقی‌مانده در مسجد منارجنبان اصفهان هنوز گردشگران را شگفت‌زده می‌کند.
این مناره‌های دوقلو، با وجود استقلال سازه‌ای، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با تکان دادن یکی، دیگری نیز به لرزه درمی‌آید. این فناوری مهندسی بعدها در قرن پانزدهم به هند منتقل شد و نمونه‌هایی از آن در مسجد سیدی بشیر در احمدآباد باقی مانده‌اند. مناره‌های مشابه در مسجد راج بی‌بی در دوران استعمار بریتانیا تخریب شدند.
ویژگی‌های فنی
نسبت ارتفاع به عرض مناره‌های اصفهان بر اساس اصول معماری ایرانی تنظیم شده است. مقاومت در برابر زلزله با استفاده از آجرکاری انعطاف‌پذیر و فرم‌های مخروطی حاصل شده است. بسیاری از مناره‌ها به‌دلیل پایه‌های عمیق و ساختار منعطف، از زلزله‌ها جان سالم به‌در برده‌اند.
برخی مناره‌ها دارای تقویت‌های پنهان مانند حلقه‌های چوبی درون آجرکاری هستند. هسته مرکزی مناره‌ها معمولاً ستونی است که پله‌ها به دور آن پیچیده‌اند و پایداری بالایی ایجاد می‌کنند. پله‌ها با محاسبات دقیق ارتفاع و زاویه طراحی شده‌اند و برخی مناره‌ها دارای سیستم تهویه برای جلوگیری از رطوبت هستند.
ضخامت دیوارها با افزایش ارتفاع کاهش می‌یابد تا عملکرد سازه‌ای بهینه شود. برخی مناره‌ها اتاقک‌های دیدبانی در بالای خود دارند و تعدادی نیز دارای بالکن‌های متعدد برای کارکردهای مختلف‌اند. ویژگی‌های آکوستیکی مناره‌ها با طراحی دقیق حفره‌ها و فضاهای توخالی تقویت شده‌اند.
فنون ساخت مناره‌ها نسل‌به‌نسل توسط استادکاران ایرانی منتقل شده‌اند. برخی مناره‌ها در تاج خود کپسول‌های زمانی شامل سکه و سند دارند.
ویژگی‌های معماری
مناره‌ها علاوه بر اذان‌گویی، نقش برجسته‌ای در منظر شهری، دیده‌بانی و نمایش قدرت سیاسی داشته‌اند. ارتفاع آن‌ها با گنبد و مسجد مرتبط با آن هماهنگ طراحی می‌شده و جهت‌گیری‌شان با قبله و محورهای شهری تنظیم می‌شده است.
مناره‌های علی و ساربان، قدیمی‌ترین و بلندترین مناره‌های مستقل اصفهان، استوانه‌ای و باریک‌اند و با آجرکاری‌های پیچیده و کتیبه‌های کوفی تزئین شده‌اند. مناره‌های سلجوقی با آجرکاری هزارباف، هندسه بنایی و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ در دوره‌های بعدی تزئین شده‌اند.
ترکیب پایداری سازه‌ای با زیبایی هنری در این مناره‌ها به‌خوبی دیده می‌شود. نور خورشید با حرکت اطراف مناره‌ها، بازی نور و سایه‌ای چشم‌نواز ایجاد می‌کند. در دوره صفوی، رنگ‌های آجری گرم جای خود را به آبی لاجوردی، سبز فیروزه‌ای و تزئینات طلایی دادند.
مناره چهل‌دختران از نخستین نمونه‌های کاشی‌کاری لعاب‌دار است و مناره‌های دردشت گذر از آجر سلجوقی به کاشی ایلخانی را نشان می‌دهند. بسیاری از مناره‌ها دارای مراحل ساخت مختلف با سبک‌های تزئینی متفاوت‌اند. تغییر از پایه‌های دایره‌ای به چندضلعی، تحول سبک معماری را نشان می‌دهد.
بالکن‌ها معمولاً روی مقرنس‌هایی قرار دارند که هم سازه‌ای‌اند و هم تزئینی. برخی مناره‌ها دارای اتاق‌های مخفی برای ذخیره‌سازی یا خلوت‌نشینی‌اند. کاشی‌های لعاب‌دار با جلوه‌های فلزی، از تخصص‌های استادکاران صفوی بوده‌اند. سیستم نصب کاشی‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده بود که در برابر حرکت سازه‌ای ترک نخورد.
کتیبه‌های تزئینی اغلب شامل آیات قرآن، تاریخ ساخت و نام بانی‌اند. مناره‌های صفوی معمولاً با تاج‌های مقرنس‌کاری‌شده و نمادهایی مانند عدد ۱۲ برای امامان شیعه تزئین می‌شدند. برخی مناره‌ها دارای ۱۲ طاقچه یا ۴۰ پله‌اند که جنبه نمادین دارند.
hk
