از پناهگاه پرندگان تا عرصه تاریخ؛ روایت جزیره آشوراده

پارس‌تودی- آشوراده، تنها جزیره ایران در دریای خزر، در مجاورت شبه‌جزیره میانکاله قرار دارد و به عنوان پناهگاهی برای پرندگان مهاجر و گونه‌های جانوری منحصربه‌فرد شناخته می‌شود.

جزیره آشوراده که امروزه عمدتاً خالی از سکنه است، در گذشته توقفگاهی برای دامداران و ماهیگیران ترکمن بوده و از دیرباز در معرض تغییرات اقلیمی و زیست‌محیطی قرار داشته است. به گزارش پارس‌تودی به نقل از پرس‌تی‌وی، آشوراده در ۱۰ کیلومتری بندر ترکمن و ۴۰ کیلومتری گرگان واقع شده و با دریای خزر در شمال، تنگه چپق اوغلی در شرق، کانال طبیعی خزینی در غرب و خلیج گرگان در جنوب احاطه شده است. این جزیره در اصل بخشی از یک مجمع‌الجزایر متشکل از سه جزیره بوده که با افزایش سطح آب دریا، دو جزیره کوچک‌تر به زیر آب فرو رفته و تنها جزیره اصلی باقی مانده است. مساحت آشوراده نیز به دلیل فرسایش و افزایش سطح دریا، از ۱۲۰۰ هکتار به حدود ۴۰۰ هکتار کاهش یافته است. با این حال، این جزیره به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران، تحت پوشش کنوانسیون رامسر و از مناطق حفاظت‌شده بین‌المللی به شمار می‌رود.

ویژگی‌های زمین‌شناختی و زیست‌محیطی

از نظر زمین‌شناسی، آشوراده از رسوبات آبرفتی دلتای رود گوهربران (نکا رود) تشکیل شده و خاک آن فاقد رس و مستعد فرسایش است. تپه‌های شنی بلند و پوشش گیاهی تنک شامل بوته‌های تمشک، خارهای وحشی و درختان انار ترش، از مشخصات بارز این جزیره هستند. اگرچه چرای بی‌رویه باعث نابودی گونه‌های زراعی قدیمی مانند خرما و پنبه شده، اما علف‌های موجود نقش مهمی در تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش دارند.

حیات وحش و اهمیت بوم‌شناختی

آشوراده میزبان گونه‌های جانوری متنوعی از جمله شغال، روباه، گراز وحشی و اسب وحشی سازگار با آب شور است. هرچند ببر خزری که روزگاری در این جزیره زندگی می‌کرد، به دلیل شکار بی‌رویه منقرض شده است. این جزیره همچنین به عنوان یکی از کریدورهای مهم مهاجرت پرندگان، پذیرای گونه‌هایی مانند پلیکان، فلامینگو، قو و اردک از سیبری و شمال روسیه است. از نظر اقتصادی، آب‌های اطراف آشوراده منبع حدود ۴۰ درصد از خاویار ایران و زیستگاه ماهیان ارزشمندی مانند سفید، کپور و خاویاری به شمار می‌روند.

پیشینه تاریخی

بر اساس شواهد تاریخی، آشوراده ممکن است با نام قدیمی «آبسکون» شناخته شده باشد و گفته می‌شود سلطان محمد خوارزم‌شاه در جریان حمله مغولان به این جزیره گریخت. در دوران صفویه، آشوراده به شکارگاه سلطنتی تبدیل شد و در دوره قاجار، به دلیل موقعیت استراتژیک خود، به کانون تنش‌های ایران و روسیه بدل گشت. روس‌ها در قرن نوزدهم این جزیره را اشغال و تأسیسات نظامی و تجاری در آن ایجاد کردند، تا اینکه در سال ۱۹۲۱ و بر اساس عهدنامه دوستی، آشوراده به ایران بازگردانده شد. سکونت در این جزیره تا دهه ۱۳۵۰ رونق داشت، اما افزایش سطح دریا و سیلاب‌های سال ۱۳۷۲ موجب کوچ اکثر ساکنان شد و امروزه تنها تعدادی ماهیگیر و کارکنان شیلات در آن زندگی می‌کنند.

آشوراده به عنوان نمادی از تعامل طبیعت و تاریخ، با دارا بودن ارزش‌های بوم‌شناختی منحصربه‌فرد و پیشینه تاریخی غنی، از مهم‌ترین میراث طبیعی و فرهنگی ایران در منطقه دریای خزر محسوب می‌شود. حفاظت از این جزیره، نه تنها برای حفظ تنوع زیستی، بلکه برای صیانت از هویت تاریخی آن ضروری است.

hk