Գիտության պատմությունն Իրանում(16)
Հոկտեմբեր 30, 2022 10:43 Asia/Tehran
Քիմիան աշխարհի հնագույն գիտություններից է և ամենամեծ գիտական ոլորտը, և այս գիտության կարևորությունն ու ընթացքը, դրա կիրառումը տարբեր գիտություններում և ոլորտներում շատ շոշափելի են դարձրել քիմիայի ուսուցման կարևորությունն ու դերը կյանքում: Քիմիան օգտագործվում է բոլոր ոլորտներում, մեզ շրջապատող բոլոր նյութերում և սարքերում, ինչպիսիք են սնունդը, հագուստը, բժշկությունը, դեղերը, օծանելիքները և գույները:
Քիմիան ատոմների, միացությունների և մոլեկուլների գիտություն է: Գիտելիք, որը կարող է ուսումնասիրել նյութի հատկությունները, ինչպես են դրանք փոխվում և ինչպես են դրանք արտադրվում՝ ատոմի միջուկից մինչև գալակտիկաներ: Քիմիայի ոլորտը դաստիարակում է մասնագետներ, ովքեր նորարարություններ են անում կամ վերահսկում քիմիական արտադրանքը՝ ուսումնասիրելով, հետազոտելով և փորձարկելով:
Քիմիան կապված է նյութի վերջնական կառուցվածքի հետ որտեղ փորձում են նյութը բաժանել ամենափոքր բաղադրիչների և ուսումնասիրել այն։ Այս բաղադրիչները կամ տարրերը գոյություն ունեն տարբեր նյութերում, և քիմիայի օգնությամբ պարզվում է, որ կրաքարի մի կտոր պատրաստված է վառ մետաղից (կալցիում) և երկու քվազի մետաղից՝ մեկը պինդ և սև (ածխածին), իսկ մյուսը՝ գազից (թթվածին): Քիմիայի գիտելիքները ոչ միայն սահմանափակվում են նյութերի տարանջատմամբ, այլ տարրերի համադրմամբ ստեղծվում են ավելի բարդ առարկաներ։ Տարրերի կամ մարմինների այս համակցությունը միմյանց հետ կոչվում է քիմիական փոխազդեցություն։ Օրինակ՝ քլորի տարրը, որը դեղնականաչ գազ է, ինքնաբերաբար միանում է ֆոսֆորի տարրի հետ, որը պինդ է և վերածվում է ֆոսֆորի քլորիդի։ Մինչ այժմ հայտնի հիմնական տարրերի և հիմնական պարզ նյութերի գումարից կարելի է գոյանալ ավելի քան 100 տարր:
Քիմիան բաժանված է երկու հիմնական ճյուղերի՝ օրգանական քիմիա, որտեղ խոսվում է բույսերի և կենդանիների մարմինները կազմող միացությունների մասին, և քանի որ այդ մարմինների բաղադրության մեջ միշտ կա որոշ քանակությամբ ածխածին, քիմիայի այս մասը կոչվում է նաև ածխածնի միացությունների քիմիա։
Հանքային քիմիան վերաբերում է այն տարրերին և միացություններին, որոնք ստեղծում են ոչ կենդանի գոյացությունների մեծ մասը, և իրականում դրանք հանքային միացություններ են, և այդ նյութերի բաղադրության մեջ կարող է բացակայել ածխածինը։
Քիմիան կոչվում է հիմնարար գիտելիք կամ հիմնարար գիտություն, որովհետև այն պարունակում է հասկացություններ, որոնք հնարավորություն են տալիս հասկանալ այլ գիտական ոլորտներ՝ և՛ հիմնական, և՛ կիրառական մակարդակներում: Օրինակ՝ քիմիան բացատրում է բուսաբանության, երկրաբանության, էկոլոգիայի, տիեզերագիտության և դեղագիտության տարբեր ասպեկտներ։
Քիմիան զբաղվում է այնպիսի թեմաներով, ինչպիսիք են, ատոմների ու մոլեկուլների քիմիական միացությունների ճանապարհով ռեակցիաների որպիսությունը և նոր քիմիական միացությունների ձևավորումը, և իրականում հիմնարար դեր է խաղում մեր կյանքի և շրջակա միջավայրի բոլոր ոլորտներում: Մարդկային կյանքի տևողության զարմանալի աճը և կյանքի որակի բարելավումը վերջին տասնամյակների ընթացքում հիմնականում պայմանավորված են քիմիայի զարգացմամբ և նոր քիմիական նյութերի առաջացմամբ: Քիմիան վերաբերում է կենդանի միջավայրում գոյություն ունեցող բոլոր նյութերին և այդ նյութերում տեղի ունեցող փոփոխություններին: Իրականում հենց այս փոփոխություններով է, որ սառը, անհոգի մոլորակը տարբերվում է կյանքով ու աճով լի մոլորակից: Քիմիան օգնում է մեզ իմանալ բնության հրաշալի ուղիները և օգտագործել դրանք մեր օգտին: Քիմիան փնտրում է այն հարցի պատասխանը, թե ինչպես քիմիայի նկատմամբ դրական հայացք ունենալով հնարավոր է մոլորակի բոլոր կենդանի էակների կյանքը դարձնել ավելի լավը, քան նախկինում էր՝ հեռու մարդկային ցանկացած աղետից:
Քրիստոսից 4000 տարի առաջ առաջին քիմիական ռեակցիան, որը մարդիկ կարող էին կառավարել կրակն էր: Հնադարյան մարդկանց համար կրակը զարմանալի ուժ էր, որը կարող էր մի նյութը վերածել մյուսի, միաժամանակ ապահովելով լույս և ջերմություն: Հրդեհը հանգեցրեց ապակու հայտնաբերմանը և մետաղների զտման մեթոդին կամ մետաղագործությանը և նյութերի իմացությանը: Համաձուլվածքների հայտնաբերումից առաջացավ բրոնզի դարը, որից հետո քիմիայի և մետալուրգիայի գիտելիքները կիրառվեցին պատերազմի գործիքների արտադրության մեջ։ Հին եգիպտացիները կարող ուժեր էին մետալուրգիայի ոլորտում։ Երբ Հռոմի կայսրը հարձակվեց Եգիպտոսի վրա, նա հրամայեց այրել ալքիմիայի հետ կապված փաստաթղթերը, և այդ պատճառով դրա մասին շատ քիչ գրություններ են մնացել, որոնցից ամենագլխավորներն են Ստոկհոլմի պապիրուսը և Լեյդենի պապիրուսը։ Եգիպտացիները կարծում էին, որ ալքիմիայի գիտությունը նշանակում է նյութերը միմյանց փոխակերպելու գիտություն, հատկապես պղինձը ոսկու, որը ստեղծել է գիտելիքի և իմաստության աստվածը։
Հին Իրանում սև ջնարակով մոխրագույն խեցեղենը ստեղծվել է Քրիստոսի ծննդից 2000 տարի առաջ Դրանք ստեղծվել են Թեփե Հեսարում և Թեփե Սիլքում: Այս խեցեղենը հայտնի ջնարակապատ խեցեղենի առաջին տեսակն է: Հին իրանցիները ինքնադիմահարդարման համար օգտագործում էին այնպիսի նյութեր, ինչպիսիք են շագանակագույնը, որդան կարմիրը, որը նրանք ստանում էին կենդանական ճարպից կամ մոխրից և դրանցում ավելացնում էին բնական գունանյութեր։ Այն ժամանակ փիրուզաքարը աչքի էր ընկնում իր գեղեցիկ գույնով, և Իրանը միակ երկիրն էր, որն արդյունահանեց այս թանկարժեք քարը: Այդ իսկ պատճառով քիմիայի սկիզբը կարելի է որոնել հնադարյան Իրանում: Ըստ որոշ պատմական տվյալների՝ ալքիմիայի գիտությունը Իրանից արտահանվել է Եգիպտոս և աշխարհի մնացած տարածքներ:
Հին Հունաստանում հեռավոր անցյալում փիլիսոփաները փորձում էին հասկանալ, թե ինչու տարբեր նյութեր ունեն տարբեր հատկություններ (գույն, հոտ և կոնցենտրացիա) և տարբեր վիճակներ (պինդ, հեղուկ և գազ) և միմյանց հետ տարբեր ձևերով առաջացնում են քիմիական ռեակցիաներ: Այդ ժամանակ հույն փիլիսոփաները ներկայացրել են քիմիայի և բնության մասին առաջին տեսությունները, որոնք մասամբ կրել են այն ժամանակվա մշակույթի և քաղաքակրթության ազդեցությունը։ Օրինակ, Թալեսը կարծում էր, որ ջուրը տիեզերքի կառուցվածքի մեջ առկա հիմնական տարրն է: Նրանից 200 տարի անց Արիստոտելը խոսեց չորս տարրերի մասին և կարծում էր, որ աշխարհը կազմված է չորս տարրերից՝ ջրից, օդից, հողից և կրակից: «Իրերի բնույթը» կոչվող գրքում Լուկրեցիուսը վկայակոչում է Դեմոկրիտոսի նման մարդկանց գաղափարները, ովքեր պնդում էին, որ ամբողջ նյութը կազմված է անբաժանելի մասնիկներից, որոնք կոչվում են ատոմներ:
Անցյալում մարդիկ շատ էին ցանկանում էժան մետաղները վերածել ոսկու նման թանկարժեք մետաղների: Ըստ նրանց՝ նյութը, որը կարող էր նման բան անել, փիլիսոփաների քարն էր։ Այս խնդիրը հանգեցրեց ալքիմիա կոչվող գիտության առաջացմանը: Ալքիմիան ոչ միայն ձգտում էր էժան մետաղները վերածել թանկարժեք մետաղների, այլ մարդիկ հույս ունեին, որ ալքիմիան կարող է օգնել դեղամիջոց ստեղծելուն, որը կհանգեցնի հիվանդությունների բուժմանը: Մարդիկ հույս ունեին, որ ալքիմիկոսները կարող են ստեղծել մի նյութ, որը կոչվում է կյանքի ջուր կամ կյանքի էլիքսիր և օգտագործել այն մարդկանց մահը հետաձգելու համար:
Թեեւ ալքիմիան ի վիճակի չէր դա անել, նա դարձավ ժամանակակից քիմիայի հիմնադիրը՝ կատարելով նախնական հետազոտություններ և գրանցելով արդյունքները։ Նյութերի ճանաչման հարցում վերաբերմունքի փոփոխությունը սկսվեց այն ժամանակ, երբ «Ռոբերտ Բոյլը» 1661 թվականին «Կասկածամիտ քիմիկոսը» գրքում տարբերություն դրեց քիմիայի և ալքիմիայի միջև։ Դրանից հետո քիմիան դարձավ զարգացած գիտություն՝ այլ գիտնականների ջանքերով և զանգվածի պահպանման ու կայունությանն օրենքի ներկայացմամբ։ Ինչպես ալքիմիայի, այնպես էլ քիմիայի մտահոգությունն էր իմանալ նյութերի բնույթը և ինչպես փոխակերպել դրանք, բայց միայն քիմիան օգուտ քաղեց ուժեղ գիտական մեթոդներից և զարգացավ միջնադարում՝ հնագույն գիտելիքների և մահմեդական գիտնականների գործունեության համադրման շնորհիվ:
Մահմեդական գիտնականները, հատկապես իրանցի քիմիկոսները, սկսեցին թարգմանել հին հունական գիտական աշխատությունները և փորձարկեցին դրանց գիտական մեթոդները։ Մեր թվարկության 8-րդ դարում «Ջաբիր Իբն Հայյանը», ով շիաների 6-րդ իմամի աշակերտներից էր և ում անվանում են նաև քիմիայի հայր, ներկայացրեց փորձերով համակարգված մոտեցում։ Ի տարբերություն հույն և եգիպտացի ալքիմիկոսների, ովքեր ավելի շատ մտածում էին իրենց մտքում, նրա հետազոտությունները տեղի էին ունենում լաբորատորիայում։ Նա հորինել է Անբիղ կոչվող սարքը, որն օգտագործել է քիմիական նյութերը հետազոտելու համար։ Անբիղը նյութեր թորելու պարզ սարք էր։ Այս անոթը օգտագործվում էր խառնուրդները տաքացնելու և ստացված գոլորշիները հավաքելու և ուղղորդելու համար: Ջաբիր իբն Հայյանի մյուս աշխատանքներից են թթվից հիմքի տարբերումը և հարյուրավոր դեղամիջոցներ պատրաստելը։
Այլ ազդեցիկ մահմեդական քիմիկոսներ, ինչպիսիք են Ավիցեննան, Աբու Յուսուֆ Քանդին և Աբու Ռեյհան Բիրունին, մերժեցին ալքիմիայի որոշ տեսություններ, ներառյալ Փիլիսոփայական քարի պատմությունը: Խաջե Նասիրեդդին Թուսին ինչ որ կերպ ներկայացրել է նաեւ զանգվածի կայունությունը։ Նա նշեց, որ նյութը կարող է միայն փոխվել, բայց չի կարող անհետանալ։ Իրանցի մահմեդական մյուս գիտնականներից Մոհամմադ Զաքարիա Ռազին ամուր հիմք ստեղծեց ժամանակակից քիմիայի համար՝ օգտագործելով ժամանակակից լաբորատորիա և նախագծելով և նկարագրելով ավելի քան քսան լաբորատոր գործիքներ, որոնցից մի քանիսը դեռ օգտագործվում են այսօր: Ռազին հայտնի է որպես ալկոհոլի, ծծմբաթթվի և կերոսինի կամ սպիտակ նվաթի հայտնաբերող։
Ըստ պատմական փաստաթղթերի՝ Իրանում քիմիան շատ երկար պատմություն ունի։ Սկսած ալքիմիկոսների ժամանակներից, ովքեր փորձում էին ոսկի պատրաստել անարժեք մետաղներից մինչև Ռազիի նման գիտնականների արժեքավոր գիտական գործունեությունը, նրանք բոլորն էլ վկայում են Իրանում այս գիտության հնության մասին: Բայց Իրանում քիմիական ճարտարագիտության պատմությունը սկսվում է Իրան-Գերմանիա արդյունաբերական դպրոցի հիմնադրումից, որն առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո որպես պատերազմի փոխհատուցում հանձնվեց Իրանին։ Քիմիական, էլեկտրատեխնիկայի և մեքենաշինության յուրաքանչյուր բնագավառում այս ավագ դպրոցում ընդունվել են մոտ քսան աշակերտ, որոնք երկամյա դասընթացն ավարտելուց հետո կոչվել են քիմիական ինժեներներ։ Նրանց ուսումնական պլանը հիմնականում քիմիայի հետ կապված դասընթացներ էր՝ շեշտը դնելով անալիտիկ և լաբորատոր քիմիայի վրա:
Հարգելի բարեկամներ, գալիք հաղորդումների ընթացքում ձեզ ծանոթացնելու ենք քիմիայի բնագավառի մեծագույն իրանցիներից մի քանիսին։ Մինչ նոր հանդիպում Աստված ձեզ պահապան:
