Իրանի ժամանակակից կինոն (2)

1980-ականների սկզբին՝ Իրաքի կողմից Իրանին պարտադրված  պատերազմի սկզբնական տարիներին, պատերազմի թեմայով ֆիլմերն ամենաշատ վաճառվող ֆիլմերից էին: Լավագույն ֆիլմի համար առաջին Սիմորղ մրցանակը 1985 թ. շնորհվել է «Խրտվիլակ» ֆիլմին, որն ուներ ընտանեկան թեմա։

Իսլամական հեղափոխությանը հաջորդած վեց տարիների ընթացքում Իրանում նկարահանվել է ընդհանուր առմամբ 631 ֆիլմ։  Բնական է, որ այս սակավաթիվ կինոարտադրություններով հանդիսատեսը ընտրության մեծ հնարավորություն չուներ, իսկ կինեմատոգրաֆիստներն այս շրջանում դեռ լիովին չէին ընկալում անհրաժեշտ չափանիշները։ Մասնավորապես, այս վեց տարում առնվազն առաջին երկու տարին (1979-1980թթ.), որն ընդգրկում էր ընդհանուր 49 ֆիլմ, ներառված էին գործեր, որոնք դեռ չեն ճանաչել իրենց հանդիսատեսին։

Թեև այս ֆիլմերի շարքում ստեղծվեցին նաև գործեր, որոնք ցույց տվեցին, որ դրանք կարող են լինել այն գործերից, որոնք ինչ-որ կերպ ճանաչել են իրանական կինոյի նոր հանդիսատեսին հեղափոխությանը հաջորդած առաջին տարիների փոփոխությունների թոհ ու բոհին։

80-ականների սկզբին, երբ Իրաքի բաասական ռեժիմի կողմից Իրանի դեմ պարտադրված պատերազմի սկզբնական տարիներն էին, պատերազմի թեմայով ֆիլմերն ամենաշատ վաճառվող ֆիլմերից էին: Անշուշտ, այս տասնամյակի ընթացքում իրանական կինոյում ստեղծվեցին այնպիսի կարևոր ֆիլմեր, ինչպիսիք են «Մայրիկը», «Յազկերտի մահը», «Բաշո ղարիբե քուչաք», «Դավանդեհ» (Վազորդը) և «Խանեյե դուստ քոջաստ» (Որտեղ է ընկերոջ տունը), և որոշ կարևորագույն ֆիլմեր։ Հեղափոխությունից հետո իրանական կինոյում արտադրվել են նաև մանկական ժանրի ֆիլմեր, ինչպիսիք են «Մկների քաղաքը», «Գոլնարը», «Կախարդական ճանապարհորդությունը» և «Տիկնիկների գողը»:

1983 թվականից, Իրանում հեղափոխության հաստատմամբ ու ամրապնդմամբ, և կինոարվեստը կարևորվելով, ստեղծվեց «Ֆաջրի միջազգային կինոփառատոնը»։ Այս փառատոնն անցկացվում է ամեն տարի իրանական բահման ամսի կեսերին (փետրվարի սկզբին) Թեհրանում։ Այն փոխարինեց Թեհրանի միջազգային կինոփառատոնին և կազմակերպվում է Ֆարաբի կինոյի հիմնադրամի կողմից՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետության մշակույթի և իսլամական առաջնորդության նախարարության հսկողության ներքո: Այս փառատոնի ստեղծումն ու ամենամյա անցկացումը հեղափոխությունից հետո նոր զարկ տվեց իրանական կինոյին։

*************************

Ֆաջր կինոփառատոնի առաջին և երկրորդ շրջանները, որոնք անցկացվել են 1983 և 1984 թվականներին, հաղթողներ չեն ունեցել։ Թեև 1983 թվականին «Քավարանի բնակիչները» (Բարզախիհա) ֆիլմը հեղափոխությունից առաջ մի շարք դերասանների ներկայությամբ դարձավ տարվա ամենավաճառվող ֆիլմը և մեծ աղմուկ առաջացրեց հասարակության մեջ։

Այս ֆիլմի թեման մի խումբ սովորական հանցագործների մասին էր, ովքեր փախչում են բանտից։ Նրանք, ովքեր ծրագրում են հեռանալ երկրից, սահմանամերձ գյուղում հանդիպում են Սեյեդ Յաղուբ անունով մի մարդու, ով փորձում է իր գործողություններով և խոսքերով կանխել բանտարկյալների փախուստը: Նրանք սկզբում ծաղրում են Սեյեդ Յաղուբին, սակայն հետզհետե օտար բանակի Իրանի տարածք ներխուժումից հետո, ներազդվում են Սեյեդ Յաղուբի ու գյուղացիների զոհաբերությունից, պաշտպանում են գյուղն ու զոհվում։

Դրանից հետո պատերազմի մասին ֆիլմերը վաճառվել են ամենաշատը։ Միևնույն ժամանակ, մի քանի արկածային ֆիլմեր՝ հեղափոխությունից առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների թեմաներով, մեծ վաճառք են ունեցել։ Սակայն հեղափոխությունից հետո իրանական կինոյի լավագույն ֆիլմի առաջին Սիմորղ մրցանակը 1985 թվականին  այսինքն՝ Ֆաջր կինոփառատոնի երրորդ շրջանում, շնորհվեց «Խրտվիլակ» ֆիլմին։  Ռեժիսոր Հասան Մոհամմադզադեի այդ ֆիլմի թեման ընտանեկան է՝ խորթ մոր հետ դեռահասի հարաբերությունների մասին։

Խրտվիլակ ֆիլմը Իսմայիլ անունով մարդու մասին է, ով որպես ընտանիքի հայր ապրում է դստեր և որդու՝ Ալիի և Սոնայի հետ։ Իսմայիլը կորցնում է կնոջը։  Նրա որդին՝ Ալին, անհանգստանում է, որ հայրը կստիպի իրեն և իր կրտսեր քրոջը՝ Սոնային, ընդունել խորթ մայր։ Այս մտահոգությունը պայմանավորված է այն ապացույցներով ու խոսակցություններով, որոնք նա լսել է իր համադասարանցի «Ասադից» խորթ մոր վայրագությունների մասին։ 

Այդ իսկ պատճառով նա ամեն կերպ փորձում է լրացնել մոր կորուստը և նույնիսկ հոգում է տնային գործերը։ Բայց ի վերջո, թաղամասի բնակիչները ստիպում են Իսմայիլին նորից ամուսնանալ «Էսթեր» անունով մի բարի կնոջ հետ, ով երեխաների դաստիարակ ու մարզիչ էր։ Ալին վատ է վարվում խորթ մոր հետ, բայց կինը փորձում է շարունակել իր բարությունը և վերացնել խորթ մոր դերի մասին տղայի մոտ ձևավորված սխալ պատկերացումը։ Նա շարունակում է դիմակայել Ալիի վատ պահվածքին, բայց երբ հասկանում է, որ չի կարող փոխել տղայի վարվելակերպը, որոշում է հեռանալ ընտանիքից։ Այստեղ Ալին հետզհետե իր ուսուցչի խրատներով հասնում է այն եզրակացության, որ հոր երկրորդ կինը կարող է իր և Սոնայի մոտ զբաղեցնել մոր թափուր տեղը։ Այսպիսով, նա մոտենում է այդ կնոջը։

Ֆիլմի հենց սկզբում հիվանդ ու նվիրված մոր դերը պատկերացնող կինը մահանում է։ Աղքատ ու սգավոր ընտանիք, ներառյալ աշխատող հայրը, դեռահաս որդի և փոքրիկ աղջնակ: Խրտվիլակը, սակայն, սգո մելոդրամա չէ, որն անդրադառնում է նրան, թե ինչպես են այս երեքը հաղթահարում իրենց մոր բացակայությունը, և ոչ էլ միայնության մելոդրամա, որը կենտրոնանում է այս երեքի կյանքի և հանգամանքների վրա՝ առանց իրենց մոր: Փաստորեն, շատ արագ մայրն ու նրա բացակայությունը հեռացվում են մելոդրամայի տեսլականից և նրան է փոխարինում բարեպաշտ և լավ առանձնահատկություններով կինը։

Խորթ մոր մյուս անունն է հայրիկի կին, իսկ Խրտվիլակը մելոդրամա է հայրիկի կնոջ մասին: Այս ֆիլմում փորձ է արվում ցույց տալ, որ աշխարհում ոչ բոլոր խորթ մայրերն են վատ և երբեմն նրանց մեջ կան լավ մայրեր։
 

Խրտվիլակը պատմում է ընտանիքի դեռահաս որդու, խորթ մոր նկատմամբ նրա դատողության և այդ կնոջ հետ հարաբերությունների մասին:
Պատմության մի կողմում մենք տեսնում ենք դիվային և մանկապիղծ կնոջը, ով Ալիի դասընկերոջ խորթ մայրն է, իսկ մյուս կողմում՝ նվիրված, բարի և առաքինի կնոջ պատմությունը, ով Ալիի խորթ մայրն է։

Ալին իրականում տատանվում է այս երկու կերպարների միջև։ Ի վերջո, պարզ է, որ ոչ բոլոր խորթ մայրերն են վատը, և երբեմն նրանց մեջ կան նաև լավերը։ Խորթ մոր բարությունն ու ուսուցչի խորհուրդները փոխում են Ալիի վարքը և վերջապես նա խորթ մորն ընդունում է որպես մայր։ Մի երկխոսության մեջ դպրոցի ուսուցիչը տղայի այն խոսքին թե խորթ մայրերը չար են, ասում է․- «Գուցե սա այդպես չէ, գուցե իսկապես լավ կին է»..., «Ո՞վ ասաց, որ լավ խորթ մայր չկա, ո՞վ է քեզ տվել այս սխալ միտքը, խորթ մայրն էլ կին է, ունի մոր քնքուշ ու բարի զգացմունքները, հիմա եթե նրանց մեջ մեկը վատ լինի, չպետք է բոլորին դատապարտենք»:

Խրտվիլակի հետ Իրանի հետհեղափոխական կինոյում մի բան ծնվեց, որը կարելի է անվանել կրթական մելոդրամա։  Մելոդրամաներ, որոնք ավելի շատ շոյել են մեր ականջները, քան մեր աչքերը: Փաստորեն, Խրտվիլակը դասվում է մանկական և դեռահասների համար նախատեսված ֆիլմերի կատեգորիայում։

Խրտվիլակը պատնեշ կոտրող ֆիլմ էր: Առաջին ֆիլմը, որը երկու տարի անց կարողացավ գրավել ժյուրիների կարծիքը և դարձավ Ֆաջրի կինոփառատոնի լավագույն ֆիլմի  առաջին բյուրեղյա սիմորղ ստացած ֆիլմը, թեև այս ֆիլմի ռեժիսոր Հասան Մոհամմադզադեն հետագայում նկարահանեց այնպիսի ֆիլմեր, ինչպիսիք են «Հասրաթ», «Զենդանե Դիվ», «Մալեք Խաթուն», «Գոլե Մարիամ» և այլ ֆիլմեր, սակայն չկարողացավ մնայուն և ազդեցիկ կերպար դառնալ իրանական կինոյում։
 

Այս ֆիլմի երաժշտությունը ստեղծել է ժամանակակից իրանցի ականավոր երաժիշտ հանգուցյալ Բաբաք Բայաթը, իսկ հանգուցյալ Հադի Էսլամին և հանգուցյալ Ֆախրի Խորուշը նրա գլխավոր դերակատարներից էին, ովքեր որոշ չափով կարողացան վերակենդանացնել դերասանական արվեստը իրանական կինոյում։ Հանգուցյալ Հոսեյն Քասբյանը, Ջեյրան Շարիֆը, Զառի Բորումանդը, Ռուհանգիզ Մեհթադին, Յուսուֆ Սամադզադեն, Փարիդոխթ Էղբալփուրը, Ահմեդ Մազլումին և Աքբար Նոզարին այս ֆիլմի մյուս դերասաններն էին։

«Ֆաջր» միջազգային կինոփառատոնի երրորդ շրջանում՝  1985 թվականին այս ֆիլմը արժանացել է երկու բյուրեղյա Սիմորղների և փառատոնի պատվավոր դիպլոմի, ինչպես նաև արժանացել է գնահատանքի։ Խրտվիլակը ստացավ բյուրեղյա սիմորղ լավագույն ֆիլմի համար, իսկ Ջեյրան Շարիֆը ստացավ նաև երկրորդ բյուրեղյա սիմորղ՝ այս ֆիլմում լավագույն երկրորդ կանացի դեր խաղալու համար։

Որպես լավագույն երիտասարդ դերասան Մոհամմադռեզա Մորսելին արժանացել է այս փառատոնի պատվավոր դիպլոմին, իսկ լավագույն սցենար գրելու համար պարգևատրվել է  Մեհդի Մադանյանը։

Այս փառատոնում մեկ այլ հոյակապ ֆիլմ՝ ռեժիսոր Ռասուլ Սադր Ամելիի «Գոլհայե Դավուդի»-ն, կարողացավ արժանանալ մի քանի մրցանակների։ Իրանի ժամանակակից կինոյի մասին հաջորդ հաղորդման ընթացքում կանդրադառնանք այս ֆիլմին։