Այս համարից սկսած կանդրադառնանք իսլամ կրոնի սկզբունքներից համարվող «Մաադ»-ին կամ հարությանը:

Ողջույն թանկագին բարեկամեր: Ավարտելով էմամներին նվիրված մեր զրուցաշարը, այսօր կզրուցենք իսլամ կրոնի մեկ այլ կարևոր սկզբունքի՝ «Մաադ»-ի կամ հարության մասին: «Մաադ»-ը բառացի նշանակում է վերադարձ և ակնարկում է հոգին մարմնին վերադառնալուն ու մարդու վերակենդանացմանը: Համաձայն «Մաադ»-ի սկզբունքին, մարդիկ ահեղ դատաստանի օրը հարություն են առնելու և աստվածային ատյանում գնահատում է տրվելու նրանց արարքներին և արժանանալու են համապատասխան պարգևի կամ պատժի: «Մաադ»-ը մարգարեների ուսուցումներում ու նաև Աստծո կողմից փոխանցված խոսքերում գլխավոր տեղ է զբաղեցնում: Իսլամական ուսուցումներում «Մաադ»-ը հատուկ նշանակություն ունի, այնպես որ Ղուրանում բազմաթիվ այաներ են հատկացվել «Մաադ»-ին: Նախքան «Մաադ»-ի թեմայի քննարկումը թույլ տվեք նախ անդրադառնանք մահվան թեմային:

Թեև կյանքն Աստծո կողմից մեզ շնորհված ամենամեծ պարգևն է և դրան կորցնելը ցավալի ու սարսափելի է թվում, սակայն ամեն մարդ էլ մի օր ի վերջո դեմ է առնելու մահվան երևույթին: Ղուրանի ընդգծմամբ բոլոր մարդիկ էլ մեռնելու են և այս աշխարհում ոչ ոք հավերժական կյանք չունի: «Բոլորը ճաշակելու են մահվան համը»: («Ալե Օմրան» 185-րդ այա):

Մարդու կյանքն արագորեն անց է կենում ու նրա երիտասարդության հարստությունը մոմի նման վառվում ու հալվում է: Հազրաթ Ալիի ընդգծմամբ մեզ կյանք պարգևող ամեն մի շունչը մեկ քայլ է դեպի մահ ու աշխարհի կյանքի ավարտը: Այդուհանդերձ կենդանի արարածների մեջ միայն մարդն է, որ մահից սարսափում է և մտահոգ է իր վախճանի մասին:

Կենդանիները մահվան ու կյանքի վախճանի մասին չեն խորհում: Կենդանու մոտ նկատվում է վտանգից խույս տալու բնազդը: Իհարկե կյանքի հանդեպ սերն ու հետաքրքրությունը բոլոր կենդանի արարածների անբաժանելի հատկանիշներից են, բայց մարդն իր կյանքը պահպանելուց բացի նաև փափագում ու երազում է հավերժության մասին: Նա ցանկանում է հավերժական կյանք ունենալ: Այդ պատճառով էլ ամբողջ կարողությամբ դիմակայում է մահվան պատճառ դարձող ազդակներին և փորձում է հասնել կյանքի ակնաղբյուրին: Ուրեմն հավերժ ապրելու գաղափարը մարդու հատուկ յուրահատկություններից է:

Մահն անվիճելի ու անհերքելի իրականություն է և մարդ շարունակ փորձ է կատարել ինչ-որ պատասխան գտնել մահվան առեղծվածի համար: Մահը շարունակ զբաղեցրել է մարդկության միտքը: Անկասկած մահվան դիմաց մարդկանց հակազդեցությունը տարբեր է լինում: Մահվան հանդեպ մեծամասնության հակազդեցությունը հագեցած է վախով ու սարսափով: Մահը վրա հասնելով մարդկանց երազանքներն ու իղձերը հոդս են ցնդում և նրա անձի ու ցանկությունների միջև տարածություն է ընկնում: Մահվան երևույթի անորոշությունն էլ մարդկության վախի ու մտահոգության ազդակներից են: Մահը մարդկության համար անորոշ ու անծանոթ երևույթ է մնում և նա չգիտի թե դրանից հետո իր հետ ի՞նչ է կատարվելու: Ամեն դեպքում մահվան հիշատակումը դառնացնում է մարդկության կյանքի ուրախ պահերը:

Դարեր է ինչ փիլիսոփաները ցանկանում են մարդկանց սրտերից հեռացնել մահվան վախը, սակայն որևէ մեկը մինչ այսօր չի կարողացել բացահայտել մահվան առեղծվածը: Էմամ Ալին մահը գաղտնիք է համարում, որ բարձրյալն Աստված մարդու անկարող է դարձրել այն ընկալել: Իրականության մեջ մահն այն առեղծվածներից է, որ մարդկությունը մինչև որ դա չի ճաշակել չի կարող դրա ճշմարտությունն ընկալելու որևէ միջոց գտնել:

Երբ մարդ խորհում է իր և իրեն շրջապատող աշխարհի մասին, ինքն իրեն հարց է տալիս, թե ինչո՞ւ եմ այս աշխարհ եկել: Ինչո՞ւ այս քաղցր կյանքից հետո, մահը տարածություն է գցում իմ ու այս ուրախության միջև: Ի վերջո ո՞ւր եմ մեկնելու:

Այս կապակցությամբ իրանցի մեծ բանաստեղծ Մոլավին գեղեցիկ մի բանաստեղծություն ունի, որտեղ ասում է.

Ամբողջ ցերեկը խորհում եմ ու գիշերը մրմնջում,

Թե ինչո՞ւ ինձ անծանոթ են մնում իմ գաղտնիքները:

Որտեղի՞ց եմ եկել, գալս ինչի՞ համար էր,

Ո՞ւր եմ գնում, ի վերջո հայտնի չի դառնում թե որտե՞ղ է վերջին հանգրվանը:

Ու զարմացած մտածում եմ, թե նա ինչո՞ւ ինձ արարեց,

Կամ թե ի՞նչն էր ինձ արարելու պատճառը:

Իրապես մահվան իրականությունն ի՞նչ է և այս գալն ու գնալը ի՞նչ նպատակ են հետապնդում:

Հետմահու աշխարհն ու դրա մասին գոյություն ունեցող բազում հարցերը դարեր է ինչ զբաղեցրել են մտավորականների միտքը: Օրինակ Մորիս Մեթերլինգը խոստովանում է. «Մահվան մասին մեր գիտությունը չի գերազանցում մեր անշնչացած մարմնի ճակատագրի սահմաններից և չի կարող ներառել աշխարհի վերջնական ճակատագրի ընկալումը»:

Իրականությունն այն է, որ եթե Աստծուն և գոյության սկզբնաղբյուրին հավատք չունենանք չենք կարող ընկալել, թե ինչո՞ւ ենք աշխարհ եկել և որտե՞ղ է մեր վերջին հանգրվանը: Հազրաթ Ալին ասում է. «Եթե չիմանաս, թե որտեղից ես եկել, չեն կարող իմանալ, թե ուր ես մեկնում»:

Պիտի ասել, որ այս անորոշությունից փրկվելու միակ միջոցը սկզբնակետին ու «Մաադ»-ին հավատալն է: Հետևաբար կրոնը որպես մարդու համար աշխարհի գաղտնիքների բացահայտման միջոց ծառայող վստահելի միջոց հետմահու աշխարհում մարդու ապագա ճամփան ծանոթացնող լավագույն աղբյուրը կարող է համարվել: Կրոնը քողազերծում է գաղտնիքները և ցույց է տալիս հավերժական երջանկության հասնելու ուղին: Աստվածային կրոնները հավատացած են, որ մարդու իրական երջանկությունն այլ աշխարհում և մահվան դարպասից անցնելով է իրակություն դառնում: Այդ պատճառով էլ բոլոր կրոնների հիմնական ուսուցումներից մեկը «Մաադ»-ին կամ հարությանն ունեցած հավատքն է: Աստծո պատգամաբերները «Մաադ»-ի սկզբունքը պարզաբանելիս բացահայտել են մահվան ճշմարտության որոշ ծալքերը և վստահորեն կարելի է հավակնել, որ այն ինչ մարդկությունն իմանում է մահվան ու դրանից հետո տեղի ունեցող երևույթների մասին, միայն մարգարեների ուսուցումներից են ակունք առնում:

Այստեղ պիտի հայացք նետենք Ղուրանական մշակույթում մահվան իմաստին: Մահը Ղուրանի տրամաբանությամբ ոչնչացում ու անէացում չի նշանակում, այլ լուսանցք է դեպի հավերժություն ու գոյություն: Կյանքի ճշմարտության նման մահվան ճշմարտությունն է գոյության աշխարհի առեղծվածներից է և այն ինչը որ մենք գիտենք մահվան մասին միայն դրա հետևանքներն են: Ղուրանի այաներից այնպես է ընկալվում, որ մահը մի աշխարհից մյուսը կատարվող անցում է: Աստված «Զմար» սուրանի 42-րդ այաում ասում է. «Աստված մահվան պահին լիովին հետ է ստանում հոգիները և չմահացած մարդու հոգին ստանում է քնած պահին: Հետևաբար պահ է նրա հոգին, ում համար մահ է վճռել ու մարմնին չի վերադարձնում և մյուս հոգիները վերադարձնում է որոշված ժամկետով»:

Այս և Ղուրանի մի շարք նման այլ այաներ մահվան իմաստը փոխանցելու համար օգտվել են «Թավաֆի» եզրույթը, որը առնված է «Վաֆի» արմատից: Թավաֆի նշանակում է մի բան հետ ստանալ կամ լիարժեք վերադարձնել: Մահվան համար այս եզրույթի օգտագործումն այն պատճառով է, որ մահվան պահին մարդու գոյության ճշմարտությունը լիովին ու ամբողջությամբ հետ է ստացվում և փոխադրվում է հավիտենականություն:

Իսլամի դիտանկյունից մարդը հոգուց ու մարմնից բաղկացած արարած է: Մարդու մարմինը բաղկացած է նյութական բաղադրություններից և հետևում է նյութական աշխարհի օրենքներին: Այսինքն ծավալ ու կշիռ ունի և ենթակա է վայրին ու ժամանակին: Ազդվում է ցրտի ու ջերմության, ծերանալու ու մաշվելու պես բնական գործոններից և մի օր էլ ի վերջո ոչնչանում է: Բայց մարդու հոգին նյութեղեն չէ և նյութական աշխարհի օրենքներին չի հետևում:

Մահով մարդու հոգին խզում է մարմնի հետ իր կապակցությունը: Հետևաբար մարմինը գնալով փտում ու հյուծվում է: Հետևաբար այն ինչը որ չի ոչնչանում ու լիովին վերադարձվում է աստվածային առաքյալներին մարդու նյութեղեն մարմինը չէ, այլ նրա գոյության ճշմարտությունն է, որ Ղուրանն այն հոգի ու շունչ է կոչում և մահից հետո էլ շարունակում է իր գոյությունը:

Մարմնի և հոգու միջև կապը բացատրելու համար փորձագետները հետաքրքիր օրինակից են օգտվում: Նրանք մարմինը նմանեցնում են  ավտոյին, իսկ հոգին՝ դրա վարորդին: Այդ դեպքում կարելի է մի քանի իրավիճակներ պատկերացնել:

-Երբեմն թե ավտոն է աշխատում և թե վարորդը գտնվում է ղեկին, Այսինքն մարմինը կենդանի ու ակտիվ է և հոգին միացած է մարմնին, ինչը ներկայացնում է արթուն վիճակը:

-Երբեմն ավտոն աշխատում է, իսկ վարորդը դրանից իջնում ու գնում է: Այսինքն մարմինը կենդանի է և հոգին նրանից անջատվում է: Դա տեղի է ունենում քնելու ընթացքում: Քնած մարդու մարմինը կենդանի է ու նրա մարմնի օրգաններից շատերն աշխատում են:

-Երբեմն էլ ավտոն չի աշխատում ու մաշված է և վարորդն էլ նրանից հեռացել է: Սա այն դեպքում է, երբ մարմինը չի աշխատում և հոգին էլ անջատվել է մարմնից: Այդ ժամանակ մարդու մահը վրա է հասնում:

Այս երեք պարագաները ներկայացնում են արթուն ու քնած ժամանակ և մահվան դեպքում մարդու մարմնի ու հոգու միջև եղած հարաբերությունը: Թեև ոմանք իրենց մակերեսային ընկալումների պատճառով մահը ոչնչացման ու անէացման համազոր են համարում, բայց իրականության մեջ մահը մարդու ոչնչացումը չէ, այլ նրա փոխադրումն է կյանքի մեկ փուլից մյուսը: Իսլամի մեծ  մարգարեն ասում է. «Մի ենթադրեք, որ մահով ոչնչանում եք, այլ մի տնից մեկ այլ տուն էք փոխադրվում»:

Մահով մարդը կյանքի մեկ այլ փուլ է մտնում, որտեղ երջանկությունն ու դժբախտությունը կախում ունի նախքան մահ ապրած կյանքում նրա բարեգործությունից ու չարագործությունից:

Հենց այնպես որ մարդու փոխադրումը սաղմից այս աշխարհ ծնունդ ու նոր կյանք է համարվում նրա համար, մահն ու աշխարհիկ կյանքից հավերժական աշխարհ փոխադրվելն էլ նրա համար նոր կյանքի սկզբնակետ է համարվում: