Эрон бўйлаб саёҳат (75)
Ушбу дастурда биз Жанубий Хуросон вилояти ва унинг маркази Биржанд шаҳрига ташриф буюрамиз, биз билан қолинг.
Дўстлар, саёҳатимиз давомида биз саҳро қўйнидаги сув ўтказгичлар ва ям-яшил боғлар ўлкаси бўлмиш Жанубий Хуросон вилоятига, қадимий тарих ёдгорликлари, қадимий қасрлар, бетакрор табиат ва бетакрор қасрларга борамиз. Сайёҳлар учун жуда эсда қоларли ўлка. Биз сизни ушбу саёҳатга таклиф қиламиз.
Эроннинг шарқида жойлашган Жанубий Хуросон вилояти 1383 йилгача Шимолий Хуросон ва Разавий Хуросон билан бирга Хуросон вилояти сифатида ҳам танилган. Бу вилоятнинг пойтахти - Биржанд шаҳри. Жанубий Хуросон вилояти ҳудуди бўйича Эроннинг учинчи йирик вилояти бўлиб, унинг энг муҳим шаҳарлари Биржанд, Фердус, Табас ва Қайндир. Шарқда Афғонистонга, жанубда Систон ва Балучистон ва Кирмон вилоятларига етиб боради.
Жанубий Хуросон вилояти Эроннинг жанубий вилоятларидан муҳим ва муқаддас Машҳад шаҳрига борадиган йўлда жойлашган. Шунинг учун у сайёҳларни қабул қилиш учун қулай шароитга эга. Жанубий Хуросон вилоятида рўйхатга олинган энг қадимий туристик диққатга сазовор жойлардан бири Хосф шаҳридан 5 км жанубда, Парфия даврига оид “Қал Жангал петроглифи” бўлиб, янги тадқиқотлар натижасида унинг ёнидан 14 та петроглиф аниқланган. Бу вилоятда кўплаб шифобахш хусусиятларга эга минерал сув булоқлари мавжуд.
Жанубий Хуросон вилоятининг иқлими қуруқ ва чўл. Аммо баландликдаги ўзгаришларга кўра, вилоятнинг турли ҳудудларидаги об-ҳаво қуруқ ва иссиқ ва қуруқ ва юмшоқ шароитларга бўлиниши мумкин. Жанубий Хуросон вилоятида ёғингарчилик кам ва бу вилоят ҳам бошқа чўл вилоятлари каби сув танқислиги муаммосига дуч келмоқда. Бу вилоятнинг ёзи нисбатан иссиқ, аммо куз Жанубий Хуросонга саёҳат қилиш учун энг яхши вақт. Куз мавсумида ушбу вилоятга саёҳат қилган сайёҳлар об-ҳавонинг қулайлигидан баҳраманд бўлиб, заъфарон ҳосилини яқиндан кўриш имконига эга бўладилар. Баҳор фасли ҳам ушбу вилоятга саёҳат қилиш учун яхши имкониятдир.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича Жанубий Хуросон вилояти зирк ва жужуб боғи маҳсулотлари етиштириш бўйича биринчи ўринда, заъфарон ва пахта етиштириш бўйича Эронда иккинчи ўринда туради. Шунингдек, бу вилоят Эрон вилоятлари орасида анор етиштириш бўйича олтинчи ўринда туради.
Писта, бодом, олма, нок, олхўри, олча, олча, ўрик, шафтоли, хурмо, резавор мевалар, қорақарағай, ёнғоқ, анжир, дуккаклилар бу вилоятнинг бошқа боғ маҳсулотлари ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш бўйича бу вилоят қанд лавлаги етиштириш бўйича республикада саккизинчи ўринни эгаллаган бўлса, бу вилоятда буғдой, арпа, пахта, дуккаклилар, жализи маҳсулотлар ва ем-хашак ўсимликлари ҳам етиштирилади.
Бу вилоятда чорвачиликда бройлер ва тухум қўювчи товуқлар, сут ва гўшт йўналишидаги қорамоллар, қўй, эчки ва туялар анъанавий ва саноат усулида боқилади.
Жанубий Хуросон вилоятининг тоғ-кон саноати соҳасида юқори салоҳиятга эга эканлигини билиш ўринлидир, шунинг учун у Эрондаги ягона магнезит заҳирасига, Эрондаги энг катта заҳира ва ягона асбест кони ҳамда бентонитнинг муҳим заҳиралари ва конлари, шунингдек бу вилоятда гранит, гол сефид, базалт қазиб олинади. Ушбу вилоятнинг энг муҳим конларидан яна бири бу вилоятнинг жануби-ғарбий қисмида жойлашган Масқалеҳ Зари конидир (Хусуф), у юқори олтин таркиби билан дунёга машҳур.
Вилоятда волластонит, каолин, травертин, дала шпати, боксит, мергел, гипс, оҳак, доломит, мармар, саноат тупроғи, шағал тош ва топаз конлари бошқа конлардир.
Эроннинг ҳар бир минтақаси каби бу вилоятнинг ҳам ўз ҳунармандчилиги бор. Гиламдўзлик, наматдўзлик, жожимдўзлик, бўйрадўзлик, кигиздўзлик, саватдўзлик, зилодўзлик, газлама тўқиш, ноугандарилик, йигириш, заргарлик, кўнчилик, тикувчилик Жанубий Хуросон вилояти ҳунармандчилигидандир.
Биржанд шаҳри Жанубий Хуросон вилоятининг маркази ва Биржанд шаҳри Жанубий Хуросон вилоятининг пойтахти. Биржанд кичик қисми бўлган ҳудуд Қаҳистон деб аталади. Бу ҳудуд бир томондан ўзининг тоғли табиати туфайли исмоилийлар каби ҳаракатлар учун бошпана бўлган бўлса, иккинчи томондан қуруқ иқлими ва Арабистон ярим оролининг иқлимига ўхшаш чўлларнинг мавжудлиги сабабли Аббосий халифалари ва ўша давр ҳукмдорлари зулмидан қочган араблар ва бошқа ҳаракатлар эътиборини тортган ва уларга бошпана вазифасини ўтаган.
Тарихий ривоятларда Қаҳистон биноси Сом бин Наримонга тегишли бўлиб, Пишдодийнинг бешинчи подшоҳи Ферейдон ҳудудининг бир қисми ҳисобланган.
Ҳозирда бу шаҳар Жанубий Хуросоннинг энг муҳим шаҳарларидан бири ва йирик савдо ва иқтисодий марказлардан бири ҳисобланади. Биржанд Эронда сув таъминоти ташкилотига эга бўлган биринчи шаҳар эканлигини билиш ўринли. Дарҳақиқат, Биржанд сув компанияси Эрондаги биринчи сув таъминоти ташкилоти сифатида танилган. Бошқа томондан, Биржанд Эрондаги шаҳар сув қувурлари тизимига эга иккинчи шаҳардир. Биржандда кўплаб тарихий обидалар мавжуд. Биржанд шаҳрининг диққатга сазовор жойлари қаторида Колафранги биноси, Баҳористон қалъаси (Заршки боғи), Биржанд бозори, Шоктия мактаби, Банд Дареҳ, Форк қалъаси (Исмоилийлар давридан қолган) ва Чешме Молид минорасини қайд этишимиз мумкин. Теҳрондаги Дорулфунун ва Табриздаги Рушдийдан кейин Биржанддаги Шауктие мактаби учинчи замонавий таълим мактаби сифатида тан олинган.
Биржанд узоқдан боғлари бор кам сонли ҳудудлардан биридир. Унинг бурчакларида турли тарихий масканлар жойлашган бўлиб, улар орасида Акбария боғи, Амиробод боғи, Шавкатобод боғи, Раҳимобод боғи ва қасрини қайд этишимиз мумкин. Манзария боғи Биржанд шаҳрининг яна бир диққатга сазовор жойидир. Биржанднинг тарихий диққатга сазовор жойлари билан танишишни ушбу шаҳарнинг анъанавий бозорига ташриф буюришдан бошлашни мақсадга мувофиқ деб билдик.
Биржанд Жанубий Хуросоннинг тарихий шаҳарларидан бири сифатида қадимдан машҳур бозорларга эга. Анъанавий Биржанд бозори шаҳарнинг эски қисмида жойлашган. Биржанднинг марказий бозорига кирганимизда деворлари баланд, кичик ҳужрали тор ва тор хиёбонларни кўриб, бу бозор савдогарлар учун юк ортиш жойи бўлган даврларга ўтади.
Биржанд анъанавий бозори Жанубий Хуросоннинг қадимий бозорларидан бири бўлиб, 300 йилдан ортиқ тарихга эга бўлган иккита эски карвонсарой мавжудлиги бунга далилдир. Бу карвонсаройлар кўпинча савдогарларнинг идоралари, омборхоналар, товар сотиб олиш ва сотиш марказлари бўлган. Ушбу бозорнинг анъанавий меъморчилиги ва тор хиёбонлари унинг ҳақиқийлиги ва ёшини кўрсатади.
Сафавийлар давридан бошлаб, айниқса, ўтган аср давомида Биржанднинг бир қанча шаҳарлар йўлида жойлашганлиги ва хавфсизлиги туфайли бу шаҳар Кермон, Язд, Ҳирот, Систон ва Балучистон каби шаҳарлардан келган савдогарлар учун тижорат базаси бўлган ва бошқа бир қанча шаҳарлардан сезиларли иқтисодиётга эга бўлган.
20-аср бошидан бери нафақат Биржанд Эрон савдогарларининг тўпланиш жойи, балки ҳинд тадбиркорлари ҳам алмашинувни яхшилаш учун Биржандни танладилар ва пахта ва жун тўқимачилик, шакар ва чой каби товарлар алмашинуви ва импорти биржанд орқали амалга оширишмажбурий эди.
Бу бозорнинг ўша даврда Покистон, Афғонистон ва ҳатто Ҳиндистон чегараларига яқинлиги бу бозорни минтақа ва мамлакат шарқидаги етакчи бозорга айлантирган. Ўша пайтда ҳинд савдогарлари Биржандга ҳинд зираворлари билан савдо қилиш мақсадида келиб, узоқ йиллар Биржанд бозорида ишлаганлар.
Қадимда бу бозорда заъфарон, гилам, намат, буғдой, арпа, ясмиқ, ловия, нўхат, катира ва ангуза, мангров, қўзиқорин, қуритилган резаворлар, шафтоли барглари ва ўрик каби маҳаллий маҳсулотларни сотиб олиш ва сотиш майдони бўлган.
Биржандда камида 30 нафар ҳинд савдогарларининг мавжудлиги Ҳиндистон билан савдо алоқалари муҳимлигидан далолат беради, бу савдоларда Биржанд ва қўшни шаҳарлар товарлари, жумладан, заъфарон, зирк, гилам, зило, жажим, гив, қуруқ мевалар, зира, жун ва пахмоқ доривор ўсимликлар, хусусан, ангуза ҳинд моллари билан алмаштирилган.
Қадимда Биржандда жами 25 та катта-кичик бозор фаолият юритган. Бозорларнинг бир қисми Жанубий дарё бозорлари ва бир қисми Шимолий дарё бозорлари ҳисобланар эди. Ҳар бир тармоқ бозорлари товар етказиб бериш ва тадбиркорлик субъектларига кўра бир-биридан ажратилган бўлиб, унинг бир қисми бугунги кунгача мавжуд.
Дўстлар, дастур тугаши билан Биржанднинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишишни келгуси дастурга қолдирамиз ва шу вақтгача барчангизни қодир Аллоҳгага ҳавола қиламиз.
