Қозоғистон Транскаспий йўналишини қайта тикламоқчи

Каспий денгизи билан чегарадош давлатлар раҳбарларининг Ашхободда бўлиб ўтган олтинчи учрашуви ҳамда Озарбайжон Республикаси ва Қозоғистон каби давлатларнинг атроф-муҳит масалаларига маблағ сарфлаш мажбуриятларидан сўнг Транскаспий деб аталувчи лойиҳани амалга ошириш яна бир бор баъзи қирғоқ ҳукуматларининг кун тартибига келди.

Россиядаги суд Қозоғистон нефт қувурларидан нефт сизиб чиқиши натижасида атроф-муҳитга жиддий нефт зарар етказганлиги сабабли Қозоғистон нефт компаниясининг Россия консорсиуми фаолиятини 30 кунга тўхтатиб қўйди. Ушбу мамлакат нефт консорсиуми томонидан Қозоғистондан нефт экспорти тўхтатилганидан сўнг, Нурсултон ҳукумати муқобил режаларни таклиф қилишга ҳаракат қилмоқда. Шу муносабат билан Қозоғистон президенти Тўқаев ушбу мамлакат нефтини экспорт қилиш учун Транскаспий йўналиши деб аталмиш йўналишга устувор аҳамият берди. Шу муносабат билан Қозоғистон ҳукумати маълум қилди:

Қозоғистон хом нефтини Қора денгизга Россия орқали олиб ўтувчи Каспий денгизи қувурлари консорсиуми орқали мамлакат нефт экспортига киритилган чекловлар оқибатларини бартараф этиш йўлларини кўриб чиқмоқда.

Ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, Қозоғистон Республикаси дунёдаги умумий маълум нефт заҳираларининг уч фоизига эга. Бу омил Қозоғистонни ҳам нефт ва газ ресурсларига эга бўлган кўплаб мамлакатлар каби хом нефт сотишдан келадиган даромадга қарам бўлишига сабаб бўлди. Ўтган йиллар давомида Қозоғистон нефт экспортининг катта қисмини Каспий қувурлари консорсиумига таянган. Бу рус консорсиуми қозоқ нефтини Россия ерлари орқали Қора денгизга ва у ердан истеъмол бозорларига экспорт қилади.

Қозоғистон нефт экспортида бир ойлик танаффус масаласи кўтарилган бу вазиятда Нурсултон ҳукумати йиллар давомида Каспий денгизида сиёсий лойиҳа сифатида таклиф қилинган Транс-Каспий номи билан машҳур Америка-Европа лойиҳасини муқобил йўл сифатида амалга оширишга ҳаракат қилмоқда. Сўнгги йигирма йил ичида Қўшма Штатлар ва Европа Иттифоқининг баъзи раҳбарлари Эрон ва Россияни яккалаб қўйиш ва сиёсий талабларини бир қадам олдинга олиб чиқиш учун Транс-Каспий лойиҳасини тақдим этиш орқали икки баробар куч сарфладилар. Озарбайжон Республикаси, Туркманистон ва Қозоғистон Транскаспий лойиҳаси тарафдорлари ҳисобланади. Аммо Эрон ва Россия ҳамиша бу режага қарши. Теҳрон ва Москва расмийларига кўра, Транскаспий лойиҳаси дунёдаги энг катта кўлнинг экологик зарари туфайли амалга ошмай қолган. Шунга қарамай, Озарбайжон Республикаси ва Қозоғистон раҳбарлари Ашхободда бўлиб ўтган Каспий давлатлари раҳбарларининг олтинчи учрашувида Каспий денгизи атроф-муҳитини муҳофаза қилиш учун зарур харажатларни сарфлаш бўйича зарур мажбуриятларни олган ҳолда Транскаспий лойиҳасини амалга оширишга ҳаракат қилишди. Каспий масалалари бўйича Қозоғистон эксперти Алия Баранбаева хоним яқинда ўз мақоласида Коронадан кейинги инқирозни енгишда Транскаспий йўлагининг роли муҳимлиги ҳақида ёзган эди:

“Марказий Осиёнинг кўплаб мамлакатлари учун Каспий денгизи тубида транспорт йўлагининг ривожланиши инқироздан чиқиш йўли ва пост-Cовид даврида иқтисодиётни тиклаш учун рағбат бўлиши мумкин”.

Шу билан бирга, бу қозоғистонлик мутахассис ўз мақоласида:

“Ҳозирда Транскаспий йўлаги энг йирик глобал транспорт йўналишига айланиш имкониятига эга бўлиб, бунинг шарофати билан Марказий Осиё давлатлари ва халқаро трансчегаравий савдога жалб қилинган мамлакатларнинг иқтисодий салоҳияти ва барқарор ривожланишини мустаҳкамлаш мумкин”.

Ушбу қозоғистонлик таҳлилчи нуқтаи назаридан, Транс-Каспий лойиҳасидан Марказий Осиё ва Каспий денгизи секторида Новин Абрисм йўли лойиҳасига рақобатчи ва муқобил сифатида фойдаланиш мумкин. Транс-Каспий режаси деб аталувчи режа хорижликларнинг Каспий денгизида бўлиши учун зарур платформаларни бера олишига шубҳа йўқ.

Каспий денгизи билан чегарадош беш давлат раҳбарлари Ашхобод учрашувининг якуний баёнотида бу сув кенглигида хорижий унсурлар бўлмаслигига урғу берганлар. Аслида Транскаспий лойиҳасини амалга ошириш ушбу кўк зона билан чегарадош беш давлат раҳбарларининг келишувларига зиддир. Шу нуқтаи назардан, Каспийдаги баъзи чет элликларнинг ҳаракатларини эслатиб ўтишимиз мумкин. Масалан, Туркия ва сионистик режимнинг Озарбайжон Республикасида амалга ошираётган барча ҳаракатлари, охир-оқибат Каспий денгизига етиб бориш мақсадига эга кўринади. Ғарб ҳукуматлари Эрон ва Россияни жиловлаш учун Транс-Каспий лойиҳасини амалга ошириш билан ў, ўз режаларини амалга оширадилар. Айни пайтда газ экспорти бўйича Россия ўрнини Ғарбга газ етказиб бериш бўйича ўз бўйнига олган ва бу соҳада ҳаракат қилаётган Озарбайжон Республикасида газ захиралари унчалик кўп эмас. Шу сабабдан Озарбайжон Республикаси Ғарбнинг табиий газга бўлган эҳтиёжини Туркманистондан газ олиб, узоқ муддатда таъминлашга ҳаракат қилмоқда. Шу билан бирга, Туркманистоннинг Эрон томонидан Озарбайжон Республикасига газ алмашинуви етарли эмас. Айни пайтда, Эрон ва Россия расмийларининг таъкидлаши ва Каспий чегарасидаги давлатларга босим ўтказиши, Каспийда хорижликларнинг олиб келиш ниятида бўлган давлатларнинг истакларининг бажарилишига тўсқинлик қилиши шубҳасиз.