Эрон бўйлаб саёҳат (89)
Дўстлар, бугунги дастуримизда ям-яшил ва гўзал Гилон вилоятига ташриф буюришда давом этамиз. Сизни Гилоннинг энг қадимий ва гўзал шаҳарларидан бири, чой шаҳри деб аталган Лоҳижонга саёҳатга таклиф қиламиз.
Лоҳижон Эроннинг энг гўзал шаҳарларидан бири бўлиб, Теҳрондан 350 км узоқликда жойлашган. Бу шаҳарнинг географик ўрни тоғ этаклари ҳудудида бўлиб, унинг адирлари мунтазам геометрик ишлар қаторида доим яшил чой буталари билан қопланган. Лой томлари ва оқ бўёқли жуда чиройли архитектура ва вилла уйлари ҳам бу шаҳарнинг кўринишига чиройли таъсир кўрсатди. Яъни, Лаҳижонда табиатнинг гўзаллиги ва шаҳар ободлиги бир-бирини тўлдирган. Баъзилар Лаҳижон "ипак шаҳар" деган маънони англатади, деб ҳисоблашади. Немис тадқиқотчиси Шпигел ҳам ўзининг “Россиянинг Каспий соҳилидаги ҳужумлари” асарида Лаҳижон номини “Ипак шаҳри” маъноси деб ҳисоблайди. Бу шаҳар Раштдан олдин Гилон вилоятининг маркази эди. Сафавийлар даврида Рашт муҳим аҳамиятга эга бўлганидан кейин ҳам Лоҳижон ўзининг тарихий маълумотлари ва географик жойлашуви туфайли Гилоннинг маркази бўлиб қолган. Албатта, Гилоннинг бошқа шаҳарлари каби Лоҳижон ҳам табиий офат, талон-тарож ва ёнғинлардан четда қолмаган. Милодий 1307 йилда чингизий хон Олжайтув бу шаҳарни эгаллаб олган ва милодий 1485 йилда зилзила шаҳарни вайрон қилган. 17-аср ўрталарида бошқа табиий омиллар ҳам шаҳарнинг кўп вайронагарчиликларга сабаб бўлган. Аммо ўтган асрда Лоҳижон шаҳри анча ривожланган ва шу сабабли у чой етиштириш ва ишлаб чиқаришнинг энг муҳим маркази ҳисобланган. Эроннинг бу шаҳар ва унинг атрофида кўплаб чой фабрикалари мавжуд. Шу тариқа шаҳар иқтисодиёти айниқса гуллаб-яшнади ва қишлоқ хўжалиги-саноат шаҳрига айланди. Нам ва ёмғирли об-ҳавога қарамай, Лоҳижонда муҳим тарихий обидалар мавжуд. Улар орасида “Тўрт авлиё” ёки “Тўрт подшоҳ” масжиди ва Шайх Зоҳид Гилоний мақбарасини қайд этишимиз мумкин. Бундан ташқари, кўплаб тарихий диққатга сазовор жойлар, кўҳна масжидлар ва гўзал бинолар билан бирга чой боғлари ва бошқа табиатнинг гўзал манзаралари бу шаҳарга ўзига хос сайёҳлик жозибасини берди. Бу шаҳар билан яқинроқ танишиш учун Лоҳижоннинг сайёҳлик жойларига ташриф буюриш мақсадга мувофиқдир.
Лаҳижонга саёҳат қилган ва бу шаҳардаги машҳур ва гўзал Шайтонкуҳ шаршарасини зиёрат қилмаган саёҳатчилар кам. Шайтонкуҳ — Лаҳижон шаҳри шарқидаги тоғ. Илгари бу ҳудуд Шоҳнешинкуҳ деб аталган. Унинг қаршисида эни 200 метр, узунлиги 70 метр бўлган сув ҳавзаси бўлиб, ундан суғориш учун сув тўпланган. Бугунги кунда ҳовуз сунъий кўлга айланди, унинг ўртасида орол бор ва бу оролда кичик бир сарой кўзга ташланади. Шайтонкуҳнинг қўйнида сунъий шаршара яратилган бўлиб, унинг суви Лоҳижон ҳовузи номи билан машҳур бўлган ўша кўлдан олинади. Яшил том Шайтонкуҳнинг тепасида жойлашган бўлиб, бу баландликдаги позиция сайёҳлар учун ўзига хос гўзалликни очиб беради. Шайтонкуҳ шаршарасининг жуда гўзал манзараси ва унинг ёнида катта ҳовуз борлиги табиат ихлосмандларининг ҳордиқ чиқариши учун қулай жойлар яратиб, бу ҳудудни Лоҳижоннинг энг гўзал масканларидан бирига айлантирган. Бу тоғдан бир оз нарида ЪЛоҳижон чой музейи” ва “Кошиф ас-Салтана” қабри жойлашган бўлиб, у Эрондаги чой тарихини ўрганиш учун қизиқарли жой ҳисобланади.
Чой етиштириш Эронда биринчи марта Носириддин Шоҳ Қожар даврида Ҳож Муҳаммад Ҳусайн Эсфаҳоний томонидан оммалашган. Аммо у эрамизнинг 1901-йилига қадар машҳур бўлмаган, Кошиф ас-Салтана номи билан машҳур бўлган Муҳаммад Мирзо Гванлунинг қатъияти билан у кенг тарқалган. Эронда чойнинг отаси деб аталган Кошиф Ал-Салтана Эронда чой етиштиришни ривожлантириш учун кўп саъй-ҳаракатлар қилди ва унинг кўп саъй-ҳаракатлари билан Лоҳижонда чой плантациялари ишга туширилди. Кошиф ас-Салтана вафотидан сўнг унинг саъй-ҳаракатларини қадрлаб, чойзорлар ўртасидаги тепаликдаги қабрга дафн этилган.
Бугунги кунда Кошиф Ал-Салтана мақбараси гўзал Лоҳижон шаҳрининг тарихий ёдгорликларидан бири бўлиб, 1769 рақами билан Эрон миллий ёдгорлиги сифатида рўйхатга олинган. Кошиф ас-Салтана мақбараси яқинида Эрон чой музейи ташкил этилиши билан бу жойнинг аҳамияти ва қадри ортиб, кўплаб зиёратчиларни ўзига тортди.
Тахминан 500 метр майдонга эга чой музейи асосий зал ва икки қаватдан иборат бўлиб, биринчи қаватда қимматли ҳужжатлар, ҳужжатлар, расмлар ва эски буюмлар тўпламидан фойдаланган ҳолда чой саноати Эронга қандай кириб келгани ва ривожланганлиги кўрсатилган. Маълумотлар, ташриф буюрувчилар учун чиройли ва содда тарзда ҳикоя қилади. Биринчи қаватда балкон сифатида қурилган иккинчи қаватда Гилон ва Лоҳижон аҳолисининг аксарият либослари ва урф-одатлари намойиш этилган бўлиб, у Парфия ва Салжуқийлар давридан қолган тарихий таомларни намойиш этишга бағишланган.
Тўрт подшоҳ мақбараси ёки масжиди тўрт авлиё мақбараси деб ҳам аталади, Лоҳижон шаҳридаги тарихий бинолардан биридир. Бу мақбаранинг келиб чиқиши ва қурилган вақти Сафавийлар сулоласига тегишли. Ҳозирда бу жой Имом Ҳусайн мотамлари каби диний маросимлар учун ишлатилади. Бу қабрда кўриш мумкин бўлган муҳим нарсалардан бири диний мавзудаги расмлардир. Бу расмлар Сафавийлар даврига тегишли бўлиши мумкин. Бутун бинода анъанавий Лоҳижон меъморчилиги белгиларини ўз кўзингиз билан кўришингиз мумкин. Туркуаз плиткалар бу мақбаранинг баъзи қисмларидаги эски эшиклар сизни ўтмишга олиб боради. Бу асар ҳижрий 1317 (милодий 1938) йили Эрон миллий асарлари рўйхатида қайд этилган бўлиб, зикр этилган бино меъморчилик жиҳатидан ўзига хос хусусиятларга эга. Бинога кириш икки томондан. Унинг асосий биноси ҳовлининг жанубий томонида жойлашган. Бинонинг шимолий томонида олтита устунли катта айвон жойлашган бўлиб, унинг устунлари 80 см баландликда кошин билан қопланган, бу Қожарлар даврига тегишли. Бино ичидаги сандиқларнинг ёзувлари яхши битилган бўлиб, ҳижрий 8-аср ва 9-аср бошларига тегишли. ҳисобланади Кириш эшиклари ёғоч бўлиб, ўймакорлиги бор. Улардан бирининг битилган санаси ҳижрий 1015 йил. ҳисобланади. Бу қабрда иккита эски Қуръон бор, бири куфий ёзувида, иккинчиси ҳижрий 883 йилга тегишли. ҳисобланади Шарқ томонида ёғоч сандиқли алоҳида хона ва кўплаб мармар қабр тошлари жойлашган. Подшоҳлардан бирининг мақбараси тўртбурчак шаклда, тўртта асосий йўналишда тўртта панноли бўлиб, томи текис ва ёғочдан ясалган. Ўша қабрнинг ўртасида катта ёғоч зиёратгоҳ ўрнатилган. Яна бир мақбарада икки подшоҳ дафн этилган бўлиб, бу тўртбурчак хонанинг ўртасида бир-бири билан бирга иккита ёғоч сандиқ жойлашган бўлиб, улардан бирининг ўртасида ва атрофида куфий ёзувида жуда нозик ўймакорлик ва ёзувлар бор. Бу хонанинг жанубида ҳам нақш ва ёзув бор.
Мир Шамсуддин мақбараси Лоҳижоннинг бошқа тарихий биноларидан бири бўлиб, Сафавийлар даврига оид. Вақт ўтишига қарамай, бу бино ўзининг эски ва ғиштли тузилишини сақлаб қолган, бу бинонинг диққатга сазовор жойларидан бири ҳисобланади. Мир Шамсуддин ҳижрий 959 йилда вафот этган ва 1017 йилда унга зиёратгоҳ қурилган. Мир Шамсуддин Имом Козим фарзандларидан бири эканини инобатга олсак, бу жой бу ҳудуд аҳолиси учун катта маънавий ва диний аҳамиятга эга.
Тарих ихлосмандлари учун қизиқарли ва жозибали бўлиши мумкин бўлган яна бир тарихий иншоот бу “Лоҳижон масжиди”дир. Бу масжид Киёйилар даврида қурилган бўлиб, қурилиши ҳижрий 4-асрга тўғри келади. Вақт ўтиши билан Лоҳижон масжиди биноси кўплаб ўзгаришларга дуч келган, аммо мақбара қолдиқлари масжиднинг айвончаси, боши масжид ва миноранинг гувоҳлик беришича, Лоҳижон Жоме масжиди жуда қадимий.
Дўстлар, шуни билиш ўринли бўладики, Лоҳижон шаҳрининг энг муҳим ёдгорлиги жуда узоқ тарихга эга бўлган жуда машҳур бўлган пишириқ бўлиб, кўпчилик саёҳатчилар уни Гилонга саёҳат қилиш учун ўзлари билан олиб кетишади.
