Эрон бўйлаб саёҳат (105)
Дўстлар бугунги дастуримизда гўзал Селмас шаҳрига ташриф буюрдик. Бу тарихий ва муҳим шаҳар бўлиб, ўзининг географик жойлашуви ва Озарбайжон заминида жойлашганлиги сабабли кўплаб диққатга сазовор жойлар ва сайёҳлик жойларига эга. Селмас Урмиядан 95 км узоқликда ва Эрон-Туркия чегарасидан қисқа масофада ва Урмия кўли қирғоғига яқин жойда жойлашган.
Селмас — Ғарбий Озарбайжон вилоятининг қадимий тарихга ва узоқ аҳоли яшаш тарихига эга бўлган тарихий шаҳарларидан бири. Милоддан аввалги асрлардан сосонийлар давригача, сўнгра ислом даври ва ҳатто ҳозирги асргача қолган тарихий ёдгорликлар бу даъвонинг далилидир. Бу шаҳар ва унинг атрофида турли хил асарларни кўриш мумкин: Селмас ва унинг атрофидаги қадимий тепаликларда топилган Мидия ва Аҳамонийлар даври сивилизациясидан тортиб, сосонийлар давридаги машҳур “Хон Тахтий” тош ўймакорлиги ва бир қанча тарихий асарлар. Кейинги асрларда мутахассислар қўли билан черковлар қурилган.
1309 (1930) йилги машҳур зилзиладан сўнг янги Селмас шаҳри замонавий шаҳарсозлик тамойиллари асосида ва шахмат режаси асосида қурилганини, бу эса уни Эрондаги биринчи шахмат шаҳрига айлантирганини билиш ўринлидир. Селмас шаҳрининг атрофи кўплаб боғларга тўла ва бу боғлар бу шаҳарни гўзал шаҳар боғига айлантирган. Бу шаҳар боғларидан олхўри, ўрик, ёнғоқ, шафтоли каби кўплаб мевалар йиғиб олинади. Лекин бу боғларнинг асосий маҳсулоти ширин ва сувли олма бўлиб, Селмасни вилоятдаги биринчи олма ишлаб чиқариш марказига айлантирди.
Селмасликлар даромадининг салмоқли қисмини деҳқончилик ва чорвачиликдан ташқари ҳунармандчилик ишлаб чиқариш ташкил этади. Селмас эркаклар ва аёлларнинг моҳир қўллари билан яратилган асосий маҳсулотлар қаторида гиламдўзлик, зилодўзлик, йигирув, кулолчилик, жожимдўзлик, бўйрадўзлик санъатларини алоҳида қайд этиш мумкин.
Селмаснинг тарихий диққатга сазовор жойлари шаҳар ичида ҳам, атрофида ҳам тарқалган. Ҳаммом Шайх, Хон Тахтининг релефи, кўплаб черковлар, шаршаралар ва турли тарихий тепаликлар, жумладан, "Аҳранжон тепалиги" Селмаснинг тарихий ва манзарали асарларидандир.
“Шайх ҳаммоми” Селмас шаҳрининг марказида жойлашган. 1309 йилги зилзиладан кейин бу ҳаммом шаҳарнинг янги қисмларида қурилиши бошланди. Ушбу ҳаммомни қуриш учун уч йил керак бўлди ва унда нисбатан янги материаллар ишлатилган бўлса-да, унинг меъморий услуби анъанавий ва баъзи қисмларида Грузия меъморчилигидан илҳомланилган. Деворларни қуриш учун тош ва ғиштдан фойдаланилган ва тош девор яқинидаги ғишт қаторлари намликнинг кириб келишига йўл қўймаслик учун мўлжалланган. Шайх ҳаммомининг бош гумбази ҳам саккизта ўйилган тош устунга қурилган. Бу ҳаммом ҳозир Селмас антропология музейи бўлиб, унда ушбу гўзал тарихий маконда ушбу шаҳар аҳолиси маданиятининг бир қисми тасвирланган.
Селмасдан Урмиягача бўлган йўлдан 17 км узоқликда “Муҳтарам Нақшхон Тахти” деб номланган тарихий ёдгорликлардан бири жойлашган бўлиб, у археологларнинг қазишмаларига кўра иккинчи сосоний шоҳи Шопур И ҳайкалларига тегишлидир. Бу қадимий асар “Хон тахти” қишлоғида ва “Пирчаваш” тоғида тошга ўйилган. Афтидан, бу енгиллик Шопур И Сосонийнинг Рим шоҳи “Валериан” устидан қозонган ғалабаси муносабати билан қилинган. Бу релефда сосонийлар подшоси от миниб, қаршисида Валериан тиз чўкиб ўтирибди. Ушбу тарихий асарнинг яратилган санаси милодий 238 йил бўлиб, Эрон миллий асарларидан бири сифатида қайд этилган. Хон Тахти ҳайкалини ёки Хон Тахти ҳайкалини зиёрат қилиш учун тоғ ёнбағрида айланиб ўтишни осонлаштириш учун 100 га яқин паст қадамлар ўйилган.
Селмас атрофидаги қишлоқларда бир қанча эски ва тарихий черковлар мавжуд. Селмас шаҳрининг жанубий қисмидан уч километр узоқликда Ғарбий Озарбайжон вилоятининг “Ҳафтавон черкови” номи билан машҳур бўлган яна бир тарихий биноси ва диққатга сазовор жойи бор. Милодий 1650 йилда қурилган "Авлиё Жорж черкови" ёки Ҳафтавон кўплаб эски дарахтлари бўлган боғ ичида жойлашган. Бу тарихий черков Сафавийлар даврида Шоҳ Аббос Сафавий буйруғи билан қурилган бўлиб, Селмасдаги кўриш керак бўлган жойлардан бири ҳисобланади. Бу черковнинг қизиқ жиҳати ва жиҳати шундаки, у қора магматик тошлардан ясалган бўлиб, улар нафис ва бадиий ўйилган, устига чиройли ўймакорлик чизилган. Бу черковда арман ёзувида диний нақшли бир нечта ёзувлар мавжуд бўлиб, улар асосида бино эрамизнинг 13-14-асрларига тегишли бўлиши мумкин. 1309 йилда содир бўлган зилзила натижасида бу черков жуда кўп зарар кўрди ва кейин тикланди. Ҳафтавон қишлоғида жойлашгани учун шу қишлоқ номи билан машҳур. Ҳафтавон черкови Эрон миллий ёдгорликларидан бири сифатида рўйхатга олинган.
"охте хона черкови" худди шу номдаги қишлоқда Селмаснинг жануби-ғарбий қисмида жойлашган. Бу тарихий черков ҳижрий 1269 йилга бориб тақалади. Ушбу черковнинг режаси тўртбурчаклар шаклида. Черковнинг асосий залида тўртта думалоқ ғишт устунлари мавжуд. Юқоридаги устунлар устига марказий ғиштли гумбаз қурилган бўлиб, у ҳозир черков тепасидан олиб ташланган ва унинг ёнидаги эрга қўйилган. Бу бинода яна иккита гумбаз бор. Черков меъморчилигида алоҳида безаклар мавжуд эмас ва ғиштларнинг жойлашиши унга гўзаллик бахш этган. Ушбу бинонинг тузилишида ғишт, қум, оҳак ва гипс ишлатилган. Шунингдек, ушбу бинонинг жанубий томонида учта осмон нури, шарқий томонида эса учта бошқа осмон ёритгичи жойлашган.
“Марсеркис черкови” ҳам Хосрообод қишлоғида жойлашган. Бу черков Қожарлар даврида қурилган. Марсеркис ёки Маргиоргис номи ХВИ асрда ушбу черков епископидан олинган. Бу минтақа аҳолиси Сосонийлар даврида Хосров Парвиз Масиҳнинг хочини ўзи билан Эронга олиб келганида, уни шу черковда сақлаган ва кейин Эрон ва Рим ўртасидаги тинчлик даврида римликларга ҳадя қилинган, деб ҳисоблашади. Бу черков кесилган магматик тошлар ва оҳак тошларидан қилинган. Бу черковда мумтоз сурия тилидаги иккита лавҳани ҳам кўриш мумкин. Тўртбурчаклар шаклида бўлган бу черковда 1224 йил санаси ўйиб ёзилган лавҳа бор. Баъзилар бу черковни янглишиб Ванг деб аташади, Ванг эса арманча сўз бўлиб, черков маъносини билдиради; Аммо бу черков оссуриялик ҳисобланади. Миллий реестрда рўйхатга олинган бу черков ҳозирда фаол ва арманлар ундан фойдаланади.
Марсеркис черкови
Қазалже черкови ҳам шу номдаги қишлоқда жойлашган. Тўғри тўртбурчакли режага эга бу черков Қожарлар даврида қурилган. Черковнинг жанубий деворида учта осмон нури, шарқий деворда ва қурбонгоҳ тепасида битта ёруғлик ва ғарбий томонда битта осмон нури бор. Ушбу тарихий бинода тош, оҳак гил, гипс ва қўпол донли оҳак оҳак ишлатилган. Бу черков Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида ҳам рўйхатга олинган.
"Кул Тепа" номи билан ҳам машҳур бўлган "Тарихий Аҳранжон тепалиги" Селмас шаҳри ичида жойлашган. Ушбу қадимий тепаликда олиб борилган қазишмалар билан археологлар унинг тарихини қадимги Эроннинг тарихдан олдинги даврига тегишли эканлигини аниқладилар ва бу тепаликнинг ёши 9000 йилдан ортиқроқ, деб ҳисоблашади. Бугунги кунда қўшни ерлар юзасидан тўрт метр баландликда жойлашган бу тепалик эрамиздан аввалги ВИИ-ВИИИ минг йиллик охирига тўғри келадиган энг қадимги аҳоли манзилгоҳи сифатида вилоятда жорий этилган. Мутахассислар томонидан олиб борилган изланишлар давомида бундай обектлар бу ҳудудда обсидиан тошлари, меҳнат қуроллари ва гил ва тош қуроллари топилганлиги мамлакатнинг ушбу ҳудудининг қадимий сивилизациясидан далолат беради. Бу соҳада олинган кулолчилик кўпинча ўсимлик чамотте билан бирга геометрик ва қўлда ишланган элементлар билан безатилган. Қизиғи шундаки, ромнинг пастки қисмида топилган баъзи косаларда калта трубкалар бўлиб, мутахассисларнинг фикрича, бошқа ҳеч бир қадимий жойда учрамаган.
Дўстлар, бугунги дастуримиз сиз учун қизиқарли бўлди деган умиддамиз. Кейинги дастурда бизга қўшилинг ва гўзал Хуй шаҳрига ташриф буюринг.
