Эрон бўйлаб саёҳат (106)
Дўстлар, бугунги дастуримизда биз Ғарбий Озарбайжон вилоятидаги саёҳатимизни Хуй туманининг маркази бўлган гўзал "Хуй" шаҳрига ташриф буюриб давом эттирамиз.
Машҳур тарихий йўл “Ипак” номини эшитмаганлар кам. Эроннинг шимоли-ғарбидаги чегарадош Хуй шаҳри Эроннинг Ипак йўли йўлидаги биринчи шаҳри бўлиб, турли ислом даврлари ва ундан олдинги кўплаб тарихий ва табиий диққатга сазовор жойларга эга. Ушбу гўзал тарихий шаҳарни зиёрат қилишда бизга қўшилинг.
Майдони 5548 квадрат километр бўлган Хуй шаҳри Эрон ва Озарбайжоннинг энг шимоли-ғарбий нуқтасида ва Туркия чегарасида жойлашган. У орқали Эрон-Европа транзит йўли 30 километрдан ўтади. Хуй қишлоқ хўжалиги раёни ҳисобланиб, унинг сувга бўлган эҳтиёжи дарёлар ва чуқур қудуқлардан таъминланади. Буғдой, арпа, қанд лавлаги, кунгабоқар, тамаки, тамаки, ем-хашак ўсимликлари, банан, олма, узум, нок, анор ва... бу шаҳарнинг энг муҳим маҳсулотлари. Чорвачилик бу ҳудуд аҳолисининг деҳқончилик билан бирга асосий касбларидан биридир. Бу ҳудудда чорвачилик анъанавий тарзда кенг тарқалган. Бу шаҳарда икки турдаги саноат мавжуд: завод ва қўлда. Айниқса, ҳунармандчилик гуллаб-яшнаган бўлиб, бу ҳудудда гиламдўзлик ва наматдўзлик энг муҳим тармоқлар ҳисобланади.
Бу туманнинг маркази бўлган Хуй шаҳри баланд тоғлар билан ўралган кенг текисликда жойлашган. Унинг энг баланд тоғи “Аврин” (Аврин туркчада ҳайбатли ва улуғвор деган маънони англатади) бўйи 3650 метрдан ошиқ бўлиб, шаҳарни қучоқлаб, қайноқ дарёлари ва булоқлари билан томирларида ҳаёт сувини оқаётган оқ онага ўхшайди. “Қотур”, “Оғчай” ва “Қудоқ-Боғон” унинг энг муҳим дарёларидан бўлиб, суви мўл-кўл бўлган Хуйнинг серҳосил текислиги ўзининг тетиклантирувчи қувноқлиги билан кўп йиллар давомида гўзаллик ихлосмандларини, ям-яшил бошларни ўзига жалб этиб келмоқда. Иқлими тоғли, ўртача ва қуруқ. Хуй шаҳри кунгабоқар экиладиган майдонлари туфайли кунгабоқарлар шаҳри номи билан машҳур.
Хуй тарихда жуда муҳим ўрин тутади. Археологик топилмалар Дашт Хуйда одамларнинг яшаш тарихини ўн минг йил аввалга тўғриланса-да, ҳудуд белгилари топилган ёзма асарлар Шумер, Оссурия ва Урарту петроглифлари ва ёзувлари билан боғлиқ. Бу қабилаларнинг тош битикларида “Санги буту” номли жой тилга олинган бўлиб, тадқиқотчилар бу фикрга қўшилишади, бу ҳудуд ҳозирги Хуй билан бир хил. Бу заминнинг ҳамма жойида уч минг йиллик Урарту сивилизациясининг ёрқин асарларининг мавжудлиги унинг қадимийлигидан далолатдир. Шуниси қизиқки, Хуй шаҳри Ипак йўли йўналишида жойлашганлиги сабабли у қадимги Эроннинг муҳим шаҳарларидан бири саналади.
Бу замин ислом даврида ҳамиша “хуй” номи билан машҳур бўлиб, тарихий воқеалар жараёнида катта рол ўйнаган. Мусулмон тарихчилари билан бир қаторда хорижлик сайёҳлар ва элчилар ҳам ўзларининг саёҳатномаларида унинг турли даврлардаги шароитлари ҳақида қизиқарли ва кенг маълумотлар ёзиб қолдирган. Хуй тарих давомида, сафавийлар ҳукмронлиги даврида, Усмонлилар империяси чегарасига яқин бўлганлиги сабабли, шаҳар яқинида катта урушлар содир бўлган. Ҳозир ҳам Хуйда кўплаб заводлар ишламоқда. бу шаҳар бугунги куннинг энг муҳим шаҳарларидан бири. Иқтисодий соҳада ўзгарган.
Хуй Ғарбий Озарбайжоннинг иккинчи муҳим шаҳри бўлиб, Эроннинг шимоли-ғарбий қисмидаги энг қадимги сивилизациялардан бирига эга. Бу шаҳарнинг энг гўзал диққатга сазовор жойларидан бири бу унинг "тош дарвозаси". Қадимда одамлар шаҳарга кириш ва чиқиш учун бу дарвозадан ўтишган бўлса, бугунги кунда у Эроннинг муҳим ва тарихий диққатга сазовор жойларидан бири бўлиб, кўплаб сайёҳлар ташриф буюради.
Бу Хуй шаҳрининг эски деворидан қолган ягона дарвоза бўлиб, уни ҳамма тош дарвоза деб билади. Кўпчилик тарихчилар бу асарни Илхонийлар даврига тегишли деб ҳисобласа-да, уларнинг баъзилари ҳам бу дарвозанинг меъморий услуби Қожарлар даврига кўпроқ мос келади, деб ҳисоблашади.
Бу дарвоза қурилишида тош ва ғиштдан фойдаланилган бўлиб, у икки қисмга бўлинган: шимол ва жануб томони. Дарвозанинг шимолий томонига қарасангиз ғиштдан ясалган кўринишга эга бўласиз, жануб томони эса кулранг ва қора тошлар билан қопланган ва ярим думалоқ арча шаклида бўлган. Мана шу арча остига қарасангиз, иккита ўйилган шерларни кўрасиз. Бу дарвоза Хуйнинг жануби-шарқида жойлашган мудофаа деворининг дарвозаларидан бири бўлиб, шаҳарни душман ҳужумларидан ҳимоя қилиш ва транспорт ҳаракатини бошқариш учун қурилган.
Шу дарвоза олдида хандақ қазилган, унинг устига осма кўприк бўлган, шунда душман ҳужуми бўлса, кўприк юқорига кўтарилади ва ҳужумчилар шаҳарга кира олмайди. Кечаси дарвоза ёпилган ва одамлар қуёш ботишидан олдин шаҳарга етиб боришлари керак эди, чунки акс ҳолда улар эрталабгача шаҳарга кира олмаганлар. Кейинчалик, Хуй шаҳрининг кенгайиши билан бу бино шаҳарнинг янги шароитида жойлаштирилди.
Тош дарвозани зиёрат қилгандан сўнг, Хуй тарихий бозорига ташриф буюриш мақсадга мувофиқдир.
Бозорхуйнинг дастлабки қурилиши Сафавийлар ва Зандиялар даврига тўғри келади ва Қожарлар даврида Аббос Мирзо бу бозорни ташкил этиш чораларини кўради. Тарихчилар ва сайёҳларнинг фикрича, шаҳарнинг эски қисмида жойлашган Хуй бозори Эроннинг Табриз, Шероз ва Кирмон бозорларидан кейин энг гўзал бозорларидан биридир.
Хуй ёпиқ бозори Эрондаги энг гўзал ва геометрик бозорлардан бири ҳисобланиб, ўзининг кўплаб ҳужралари, карвонсаройлари ва майдонлари билан ўтган даврдаги фаровон иқтисодий кунларни эслатади. Сафавийлар, Зандия ва Қожарлар давридан бу бозорда қўлланилган ғишт безаклари ва бадиий меъморлик бинонинг қийматини анча оширган.
Хуй бозорининг меъморий хусусиятлари – ғишт қўйишдаги соддалик, мунтазамлик ва аниқлик, Хуйнинг иқлим шароитига қатъий риоя қилишдир. Ибн Ҳуқал бу бозорни ҳижрий 346 йилда тилга олган.Ушбу тўпламнинг диққатга сазовор жойларидан бири шундаки, ҳар бир қатор маълум бир иш билан боғлиқ бўлиб, Месгар Бозор, Заргар Бозор, Харозий каби бир иш номи билан аталган. Бозор ва бошқалар ёки Бозорнинг ривожи ва ўрнашишида таъсирли рол ўйнаган хайр-эҳсончиларнинг номлари: Амир, Жавад, Ҳожи бобо ва бошқалар ҳозир ҳам эски номлар сифатида танилган.
Бу қадимий ёпиқ бозор қўйнида жойлашган бешта кўркам карвонсарой унинг ободлигига янада обод бўлди. Хон Карвонсаройи, Кашмеш Чилар, Белусий, Читсаз ва Ҳож Мирҳошем карвонсаройлари, шунингдек, жуда ёқимли ва тарихий Молҳасан, Ҳож Бобо ва Ҳажжатие масжидлари ҳамда жуда ёқимли ва бетакрор Муҳаммад Бей ҳаммоми тарихий бозорларга қизиқувчилар учун бу эски бозорнинг жозибадорлигини оширди.
Хон-бозор карвонсаройи бозор ёнида ва унинг ғарбий томонида жойлашган бўлиб, тўртта айвон шаклида қурилган. Энди унинг иккита айвончаси шимол ва шарқда қолган, ўтмишда бу ер сайёҳлар, маҳаллий ва хорижий савдогарлар савдо қиладиган жой бўлган. Ҳозир ҳам фаолият маркази бўлиб, аввалгидек фойдаланилади. Бу карвонсарой Хуй ҳукмдори Аҳмадхон Данбалийга тегишли бўлиб, у хавфсизликни таъминлаш ва Хуйга савдо карвонлари учун йўл очиб, бу шаҳарга бойлик келтира олган. Аҳмадхон Данбалининг буйруғи билан Хой бозор карвонсаройи қурилган. Ширознинг Вакил бозорининг лойиҳаси қурилган ва Хон карвонсаройи номи билан машҳур бўлган бозор ёнида катта карвонсарой қурилган. Ушбу бинонинг тўртта девори оқ тошдан қурилган бўлиб, унда 40 та савдо хонаси мавжуд.
Ҳар бир ҳужрада қаҳвахона ва алоҳида бекатлар бўлиб, тўрт четига қараб бир қаторда яна бир карвонсарой қурилган. Бу бинонинг жанубий томони девор бўлиб, девор ортида одамлар Талегоний кўчасидан бозорга ўтадиган жой. Бу парча Хон карвонсаройини Мирзо Ҳошем карвонсаройидан ажратиб туради.
Қайд этиш жоизки, “Дорул-Мўменин” номи билан машҳур Хуй шаҳри масжидлари, имомзодалари, тарихий ҳусайниялари, “Тарихий Матлабхон масжиди” эса диний туризм соҳасидаги муҳим шаҳарлардан бири ҳисобланади. Мамлакатдаги энг катта очиқ масжид ҳам шу шаҳарда жойлашган.
Матлабхон масжиди Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида рўйхатга олинган Илхонийлар давридан қолган масжид бўлиб, бу масжид қурилишида мўғуллар даври меъморчилиги услубида ва очиқ кўринишда қилинган кўринади. Бироқ вақт ўтиши ва кўплаб ҳодисалар билан у вайрон бўлиб, Қожарлар даврида аввалги масжид харобалари устига янги масжид қурилган. Бу масжиднинг очиқ ҳовлиси атрофидаги баланд саройлар, катта айвон, икки қаватли ҳужралар Матлабхон масжидининг ўзига хос хусусиятларидандир.
Ҳурматли дўстлар, биз бугунги дастуримизнинг сўнгги лаҳзаларига етиб келдик. Сизни Хуйнинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун кейинги дастуримизга қўшилишни таклиф қиламиз.
