Эрон иқтисодиётида билимга асосланган ишлаб чиқаришнинг ўрни, аҳамияти ва натижалари (6)

Инқилоб муаззам раҳбари 1401 йил шиорини "ишлаб чиқариш, билимга асосланиш, иш ўринлари ташкил этиш" деб номлади. Шу муносабат билан йил шиорига асосланган дастурлар тайёрланиб, сизларга тақдим этилмоқда. Ушбу туркумнинг давомида билимга асосланган ишлаб чиқаришнинг Эрон иқтисодиётида бандликка таъсири муҳокама қилинади.

Ишсизлик жамият мувозанатини бузадиган ва кўплаб инқирозларни келтириб чиқарадиган энг катта муаммолардан биридир. Ишсизлик ижтимоий муаммолар ва аномалияларнинг асосий сабаби бўлиб, унинг ечими жамиятнинг кўплаб ижтимоий, психологик ва иқтисодий муаммоларини ҳал қилади. Ҳар қандай мамлакатда ишсизликнинг мавжудлиги қашшоқликни, коррупцияни, даромадларни адолациз тақсимлашни, ажралишни, гиёҳванд моддалар савдосини, хавфсизликни ва бошқа анъанавий оқибатларни оширади. Ишсизликнинг биринчи таъсири даромаднинг камайиши бўлиб, даромаднинг камайиши нафақат шахс ва оилага, балки бутун жамиятга таъсир қилади. Дунёда ёшлар ўртасидаги ишсизлик даражаси катталар ишсизлик даражасидан икки-уч баравар юқори бўлиб, энг кўп ишсизлик хавфи остида бўлган аҳоли асосан ўқимишли, меҳнат бозорига биринчи марта иш тажрибасига эга бўлмаган ёшлардир.

Эронда ишсизлик ва тўлиқ бандлик дунёнинг аксарият мамлакатларида бўлгани каби энг муҳим ижтимоий ва иқтисодий муаммолардан биридир. Далиллар шуни кўрсатадики, мамлакатнинг келажакдаги инқирозларининг етакчиси оммавий ишсизлик инқирози бўлади, бу инқироз бутун Эрон жамиятига бевосита ёки билвосита, унинг салбий ижтимоий, сиёсий ва маданий оқибатларига таъсир қилади. Статистик маълумотларга кўра, 2021 йилнинг иккинчи чорагида ишсизлик даражаси йилнинг биринчи чорагига нисбатан, 18 ёшдан 35 ёшгача бўлганлар гуруҳида 2 фоизга ўсди ва 17 фоизга этди. Ушбу статистик маълумотларни батафсилроқ тавсифлашда маълум бўлишича, ўтган йилнинг дастлабки уч ойида эркакларда ишсизлик даражаси 12 фоизни, аёлларда ишсизлик даражаси 28 фоизни, шаҳарларда ишсизлик даражаси 16 фоизни ва қишлоқ жойларда 11% ни ташкил этди.

Муҳими шундаки, Коронанинг тарқалиши дунёнинг барча мамлакатларида бўлгани каби Эронда ҳам ишсизликнинг ошишига таъсир кўрсатди. Коронанинг аҳолининг иш билан банд бўлган қисмини қисқаришига таъсирининг энг юқори чўққиси 2020 йилнинг баҳорида 1,5 миллион кишини ташкил этди, бу эса йилнинг бошқа фаслларида босқичма-босқич мослаштирилди ва ниҳоят, 2020 йилнинг қишида пандемия туфайли ишсиз қолган аҳоли сони энг паст даражага етди; Яъни, тахминан 300 минг кишига етди. 2021 йилнинг ёзида мамлакатда меҳнатга лаёқатли аҳоли сони 23 миллион 405 минг кишига етди, бу 2019 йилдаги 24 миллион 273 минг кишига нисбатан қарийб 868 минг кишига кам. Бошқача қилиб айтганда, 2019 йилга нисбатан 2021 йилда бандлик шартлари яхшиланганига қарамай, мамлакат иш билан бандлиги ҳали ҳам 2019 йил (Коронадан олдинги йил) кўрсаткичлари билан сезиларли фарқга эга. Корона пандемияси туфайли меҳнат бозоридан вақтинча четда қолган кўп сонли одамлар меҳнат бозорига қайтиш учун навбатда туришган.

Гап шундаки, асосан “бандлик” фаразига асосланган амалдаги бандлик тузилмаси тадбиркорнинг иш ўринлари таркибига ва технология яратишга қараб ўзгартирилиши керак. Ижроия органларида бандлик салоҳиятини тўлдириш, бир томондан, элита тафаккурини жорий этишнинг муҳимлиги, ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик соҳаларида хусусий секторнинг мавжудлиги каби масалалар билимга асосланган компанияларни қаршилик иқтисодиётини амалга оширишнинг муҳим заруратига айлантирди.  билимга асосланган ишлаб чиқаришга эътибор бериш; Мамлакатдаги санкцияларнинг оғир шароитида ва билимга асосланган компанияларни кенгайтириш соҳасида сезиларли муваффақиятларга эришиш, бу билимга асосланган иқтисодиёт соҳасида сакрашдан далолат беради; Бу ҳақиқий кутиш ва риторикадан узоқдир.

Шу нуқтаи назардан қараганда, инқилоб раҳбарининг сўнгги йилларда ишлаб чиқаришга эътибор қаратгани ва унинг инфляцияни жиловлаш ва янги иш ўринлари яратишдаги асосий ролини яхшироқ тушуниш мумкин.

Кўпгина иқтисодчиларнинг фикрича, бугунги кунда мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишида билим ва янги технологияларнинг ўрни капитал миқдори ва бозор ҳажмидан каттароқдир. Ҳар доим ёдда тутиш керак бўлган бир нарса шундаки, билимга асосланган иқтисодиётга эришиш учун фақат маълумот ишлаб чиқариш ва тарқатиш, таълим ва тадқиқот билан шуғулланиш етарли эмас, энг муҳими, улардан иқтисодий ресурсларни узлуксиз ва барқарор тарзда фойдаланишда қўллашдир.  Бошқача қилиб айтганда, салоҳиятни кенгайтириш ва ресурслардан фойдаланиш даражасини оширишда билимларни қўллаш ва ундан самаралироқ фойдаланиш билимга асосланган иқтисодиётни амалга оширишга имкон беради ва бу соҳада билимга асосланган компанияларнинг ролини аниқлаш мумкин.

Ислом инқилоби раҳбари Ислом инқилобининг иккинчи босқичи ҳақидаги баёнотида шундай дейдилар: "Инқилоб мамлакатнинг фан-техника ва ҳаётий, иқтисодий ва фуқаролик инфратузилмаларини яратишда ҳаракатлантирувчи кучига айланди, унинг самараси ҳозиргача тобора кенгайиб бормоқда. Минглаб билимга асосланган компаниялар, қурилиш, транспорт, саноат, энергетика, тоғ-кон саноати, соғлиқни сақлаш, қишлоқ хўжалиги, сув ва бошқалар соҳаларида мамлакат учун минглаб муҳим инфратузилма лойиҳалари, миллионлаб университет битирувчилари ёки минглаб университетлар, бутун дунёда биринчи ўринда турадиган ядровий ёқилғи цикли, илдиз ҳужайралари, нанотехнология, биотехнология каби ўнлаб йирик лойиҳалар, нонефт экспорти олтмиш баробар, саноатда қарийб ўн баробар ўсди, саноат сифатини ўнлаб баробар ошириш, йиғиш саноатини маҳаллий технологияга айлантириш, Машинасозликнинг турли соҳаларида, жумладан, мудофаа саноатида сезиларли ўрин тутиш, тиббиётнинг муҳим ва нозик соҳаларида ёрқинлик ва ундаги нуфузли мавқеи, ва бошқа ўнлаб тараққиёт мисоллари инқилоб мамлакатга олиб келган ўша руҳ, ўша борлик ва жамоавий туйғунинг маҳсулидир. Эрон инқилобдан олдин илм-фан ва технология ишлаб чиқаришда нолга тенг эди, саноатда йиғиш ва фанда таржимадан бошқа санъати йўқ эди."

Гап шундаки, анъанавий ва соф капитал усуллари билан ишлаб чиқаришдан фарқли ўлароқ, билимга асосланган маҳсулотлар ишлаб чиқариш кўп қўшимча қиймат яратади ва у яратган бандлик билимга асосланган бандликдир. Билим базалари соҳасидаги тадқиқотчиларнинг фикрича, ҳозир дунёда Юқори технологияли ва билимга асосланган компаниялар жаҳон иқтисодиётини бошқаради; Яъни, билимга асосланган иқтисодиёт бутун дунёда ва мамлакат учун самарали бўлиши мумкин. Эрон иқтисодиёти дуч келаётган муаммоларни, шунингдек, Америка ва баъзи Европа давлатларининг чексиз душманликларини ҳисобга олган ҳолда, билимга асосланган ишлаб чиқариш муаммоларни камайтириш, иқтисодий тараққиёт ва хорижий босимларни зарарсизлантириш ёки самарадорлигини камайтириш учун самарали ечим бўлиши мумкин. Шунингдек, билимга асосланган иқтисодиёт барқарор бандликни яратиш ва унинг ижтимоий капиталини сақлаб қолиш ва яхшилашга хизмат қилади