Эрон бўйлаб саёҳат (138)
Бу дастурда "Работ Карим" туманига борамиз.
Ассалому алайкум азиз тингловчилар бу дастурда биз Теҳрон вилоятининг яна бир тумани Работ Каримга борамиз ва бу туманнинг тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишамиз. Биз билан қолинг.
Работ Карим Теҳрон вилояти ғарбида жойлашган туман бўлиб, у ям-яшил ва обод текисликлари ва кўплаб узумзорлари билан машҳур. Бу туман узоқ ўтмишдан бугунги кунгача аҳоли пунктлари маркази ва муҳим ўтиш жойи ҳисобланган. Бу туманнинг ғарбида Қазвин текислиги, шарқида эса қадимги Рай бўлган. Археологик қазишмалар давомида 6-7 минг йил аввалга оид кўплаб ашёлар топилган. Шунингдек, Работ Каримда аниқланган айрим тарихий ёдгорликлар милоддан аввалги ИИИ минг йилликка оид. Бу асарларнинг мавжудлиги бир неча минг йиллик Работ Каримнинг мавжудлигидан далолат беради ва бундан ташқари, улар тарихшунослик, антропология ва бошқа фанлар нуқтаи назаридан жуда муҳим аҳамиятга эга.
Қожарлар даврида Теҳрон Эроннинг пойтахти сифатида тан олинмасидан олдин Работ Карим буюк “Рай” диёрининг бир қисми бўлган ва у “Қуҳе” деб аталган. Ўша даврда маҳаллий ва туб халқлар қадимги халқлар тили билан бир илдизга эга бўлган тилда гаплашиб, ўзига хос урф-одат ва анъаналарга эга бўлган. Бу ҳудуд аҳолисининг одатлари орасида Самнопзаннинг эҳтиёжни қондириш ва касалларга шифо излаш одати бор. Баҳорда, 15 апрелдан бошлаб, кўпчилик хонадонларда Семно қозон ўрнатилади ва тахминан 12 соатдан сўнг, Семно аёлларнинг саъй-ҳаракатлари билан, қурбонлик пиширилади ва у маҳаллий аҳолига эрта тақсимланади.
Биз тарихий Работ Карим шаҳридамиз. Ўтмишда Ипак йўлида жойлашган ва жуда обод шаҳар бўлиб, зиёратчилар ҳам Хуросон-Бағдод йўлида ўтган. Шу тариқа, Работ Каримнинг аҳамияти ва кўп сайёҳлар борлиги туфайли бу ҳудудда кўплаб карвонсаройлар қурилган. Бу карвонсаройлар қаторида “Тош қалъа” ва “Фатҳ Али Шоҳи карвонсаройини” қайд этишимиз мумкин.
Работ Каримдаги экскурсиямиз бошида биз "Тош карвонсарой" ёки "Тош қалъа" (Қалъэҳ Санги) га келдик. Бу карвонсарой Работ Карим ва Теҳрон Саве шоссеси чорраҳасида жойлашган. Тош карвонсарой узоқдан маълум бир улуғворликка эга. Дарҳақиқат, тош қалъа Эрон платосининг минг йилдан кўпроқ вақт олдин қурилган энг қадимги карвонсаройидир. Тадқиқотчиларнинг фикрича, бу бинони қуриш учун тахминан 200 йил вақт кетган.
Работ Карим карвонсаройининг қалин деворининг баландлиги карвонсарой ичидаги биноларнинг икки баробар баландлигига тенг. Бу тош бино ўтмишда ҳукумат биноси сифатида ишлатилган ва икки қисмдан иборат бўлиб, бири марказий бино бўлиб, эҳтимол у сосонийлар даврига ва исломдан олдинги даврга оид бўлса, иккинчи қисми эса қалъанинг ўзи бўлиб, эҳтимол Буйидлар сулоласи (милодий 934-1056) ва ислом динининг бошланишига бориб тақалади.
Бинонинг дизайни жуда оддий ва эшиклари марказий ҳовлига очиладиган бир қатор хоналарни ўз ичига олади. Марказий ҳовлининг уч томонида учта айвон бўлиб, бу айвонларнинг кенглиги 5 метрга яқин. Тош қалъада ер сатҳидан 10-14 метр баландликдаги еттита минора бўлиб, улар деворларнинг сирғалиб кетишига йўл қўймаслик учун қурилган бўлиб, ўтмишда карвонсарой учун кузатув ва ҳимоя маскани сифатида фойдаланилган. Ушбу гўзал қалъанинг энг қизиқарли сирларидан бири - сув қудуғининг мавжудлиги. Бу қудуқ тахминан 1500 йил олдин қурилган. Ушбу қудуқнинг чуқурлиги тахминан 40 метрни ташкил қилади ва унда ҳар доим тахминан 3 метр сув мавжуд.
Работ Карим атрофида бир нечта доимий ва мавсумий дарёлар оқиб ўтади, улар орасида "Шўр дарёси", "Караж дарёси", "Мавсумий Чой дарёси" ва "Мавсумий Сиёб дарёси" (ёки Сияҳ Аб) ни қайд этишимиз мумкин.
Сиёб дарёсида Эронда Қожарлар даврига оид гўзал кўприк бор. Бу кўприк “Бозорек кўприги” номи билан машҳур бўлиб, у Работ Каримни Сова шаҳрига боғловчи йўлда қурилган.
Бозорек кўприги учта камарли булоқ сифатида ишлаб чиқилган бўлиб, икки томондан катта тешик ва кичикроқ тешикка эга бўлиб, Сиёб дарёсининг суви оқаётган пайтда у Работ Каримдаги Фатҳ Али Шоҳи карвонсаройи ва Санги қалъаси ва сова ўртасидаги ягона боғланишдир.
Агар сиз тарихий обидалар ва Эрон меъморчилигига қизиқсангиз, Работ Каримга саёҳатингиз давомида ушбу гўзал ва ажойиб кўприкни зиёрат қилишни унутманг.
Работ Каримга саёҳатимиз давомида ушбу шаҳарнинг яна бир муҳим карвонсаройи “Фатҳ Али Шоҳи Карвонсаройи”ни зиёрат қилмоқчимиз. Бу карвонсарой Работ Каримнинг Бозор маҳалласида жойлашган. Ушбу карвонсаройдаги бу бош устидаги ёзувда карвонсаройнинг номи Ҳожи Камол ва қурилган санаси ҳижрий 1245 йил кўрсатилган. Камол бу карвонсаройнинг асосчиси Фатҳ Алишоҳ зиёратгоҳининг амалдорларидан бири эди, шунинг учун ҳам бу карвонсарой Ҳожи Камол карвонсаройи номи билан машҳур.
Ушбу карвонсаройнинг майдони 3500 квадрат метр, ертўласи эса 2400 метрга яқин. Бундан ташқари, бир хил ўлчамдаги 24 та хона, печка, сув идиши, 5 та отхона ва подшоҳ хоналари мавжуд. Хоналарнинг 2 таси карвонсаройнинг кириш вестибюлида, қолганлари ҳовли атрофида қурилган. Отхоналар карвонсаройнинг тўрт томонидаги хоналарнинг орқасида жойлашган бўлиб, уларга карвонсарой бурчакларида жойлашган кириш йўлакларидан кириш мумкин. Бу карвонсаройда ғишт, оҳак ва ганч оҳаклари ишлатилган. Фатҳ Али Шоҳ карвонсаройида фойдаланилган ягона безак бу ғиштдан ясалган. Бу карвонсаройда зарбхона белгилари бор, демак, бу карвонсарой танга зарб қилинган жой бўлган.
Работ Каримнинг тарихий обидаларига сўнгги ташрифимизда ушбу шаҳарнинг Сув тегирмонида бўлган эдик. Бу тегирмон Работ Карим тарихидаги энг ноёб ёдгорликлардан биридир. Бу тегирмон Қожарлар даврида Азраф ерларига суғориш ва сув етказиш йўлини яхши кўрсатиб беради.
Илгари Работ Карим ерларида оқаётган шаҳар суви баландлиги 25 см бўлган каналга кириб, шу тариқа тегирмон ғилдирагини ҳаракатга келтирган, сўнгра атрофидаги ерларни суғориш учун каналлар орқали тегирмоннинг ташқи томонига ўтказилган. Тегирмоннинг ички қисми икки хона ёки омборхона ва ғишт деворлари билан кириш жойини ўз ичига олади. Шимоли-ғарбий жабҳанинг охирида тегирмон танкининг марказий майдони (сув сақлаш танки) ерга чуқур сингдирилган. Бинонинг ғарбий томонида айлана шаклидаги ва чуқур сув омбори бўлиб, ундан сув сақлаш, тегирмон тошларини ташлаш учун фойдаланилган. Тегирмон қурилишида ишлатиладиган материаллар асосан ғиштлардан иборат бўлиб, улар бинонинг деворлардан тортиб то ғор ва камаргача бўлган асосий қисмларини ва марказий маконни қоплайди. Шунингдек, лойдан кириш эшиги хоналарининг томларини ва тегирмоннинг ташқи деворининг чекланган қисмларини ёпиш учун ишлатилган.
Ҳурматли тингловчилар, дастурнинг ушбу қисмини шу тариқа якунига етдик. Умид қиламизки, тинглаганингиз сизга ёқди. Аллоҳ барчангизни асрасин!
