Саломатлик журнали (5)
Қандли диабет (1 қисм)
Биз ҳаммамиз диабет ёки қанд касаллиги номини кўп марта эшитганмиз. Аммо, эҳтимол, кўпчилигимиз бу касалликка чалинган одамнинг танасида нима содир бўлиши ҳақида тўлиқ маълумотга эга эмасмиз.
Афсуски, дунёда қандли диабетга чалинганлар сони 400 миллиондан ошади. Яқин Шарқ ва Шимолий Африкада қандли диабет билан касалланганлар сони 2040 йилга бориб икки баробарга ошиб, 72,1 миллион кишига етади. Дунё бўйлаб 14 ёшгача бўлган ярим миллиондан ортиқ болалар ва ўсмирлар 1-тоифа қандли диабетга чалинган, 20 ёшдан 79 ёшгача бўлган 415 миллион нафар катталарга диабет ташхиси қўйилган. 2040 йилга бориб қандли диабетга чалинганлар сони 643 миллионга етади. Дунё бўйлаб Қандли диабетнинг йиллик харажати 673 миллиард долларга баҳоланмоқда, яъни мамлакатлар соғлиқни сақлаш бюджетининг 12 фоизи диабет ва унинг асоратларини даволашга сарфланади.
Биз қайд этган қандли диабет турларига чалинганлар сони Бутунжаҳон диабет федерациясининг 23-халқаро конгрессида тақдим этилган. 2-тоифа диабетнинг тарқалиши ва кўпайишининг асосий сабаби нотўғри овқатланиш ва жисмоний фаолликни камайиши ҳисобланади. Бундан ташқари, даволаниш харажатларининг катта қисми диабетнинг ушбу тури билан боғлиқ. Шунинг учун 2-тоифа диабетнинг олдини олиш харажатларни камайтиришнинг энг яхши ва арзон усули саналади. Одамларга бу борада зарур тушунчаларни бериш, 2-тоифа диабет ривожланишининг иккита муҳим омилини (носоғлом овқатланиш ва жисмоний фаолиятнинг камайиши) бартараф этиши мумкин.
Танадаги деярли барча ҳужайралар омон қолиш учун "глюкоза" ёки қон шакарига муҳтож ва шу маънода глюкозани одамларнинг асосий эҳтиёжлари (бу ерда ҳужайралар) таъминловчи мамлакатдаги валютага ўхшатиш мумкин. Глюкоза ҳужайра ичида сарфланади ва ҳаёт ва ҳужайра метаболизми (метаболизми) учун зарур бўлган энергияни таъминлайди. Қандли диабет - бу организмнинг қондаги қанддан қандай фойдаланишига таъсир қиладиган касаллик. Глюкоза тананинг саломатлиги ва энергия таъминоти учун жуда муҳимдир, чунки у тана ҳужайралари учун муҳим энергия манбаи ҳисобланади. Глюкоза миянинг асосий ёқилғисидир. Қандли диабетнинг асосий сабаблари турига қараб фарқ қилади. Қандли диабетнинг белгилари ҳам диабет турига ва жинсга қараб фарқ қилади. Аммо қандли диабет туридан қатъи назар, бу касаллик қондаги шакарнинг кўпайишига олиб келиши мумкин ва қондаги қанд миқдорининг кўпайиши жиддий соғлиқ муаммоларига олиб келиши мумкин.
Аввал қандли диабет нима эканлигини билмоқчимиз. Қандли диабет - сурункали касаллик бўлиб, ошқозон ости бези етарли миқдорда инсулин ишлаб чиқармаса ёки организм ишлаб чиқарадиган инсулинни самарали ишлата олмаганида юзага келади. Инсулин - қон шакарини тартибга солувчи гормон. Инсулин шакарни қондан энергия учун сақлаш ёки ишлатиш учун ҳужайраларга ўтказади. Қандли диабет туфайли организм етарли миқдорда инсулин ишлаб чиқармайди ёки инсулиндан самарали фойдалана олмайди. Юқори миқдордаги қанд нервлар, кўзлар, буйраклар ва бошқа органларга зарар етказиши мумкин. Қандли диабетнинг ҳар хил турлари мавжуд, биз сиз азизлар учун қуйида таништирамиз.
1-тоифа диабет - бу отоиммüн касаллик бўлиб, унда тананинг иммунитет тизими ошқозон ости бези ҳужайраларини бегона элемент сифатида аниқлайди ва уларга ҳужум қилади. Инсулин ишлаб чиқарадиган ҳужайраларни ўлдиради. Ҳозирча бунинг сабаби номаълум. Қандли диабет билан оғриган одамларнинг тахминан 10 фоизи ушбу турдаги диабетга эга. Ушбу турдаги диабет инсулинга боғлиқ диабет деб аталади. Ушбу турдаги қандли диабет билан оғриган одамлар кундалик равишда керакли инсулинни олишлари керак. "2-тоифа диабет" организм инсулинга қарши чиқиб, қонда қанд миқдори сақланиб қолганда пайдо бўлади. 2-тоифа диабет 30 ёшдан ошган ва семириб кетган катталарда кўпроқ учрайди, шунинг учун 2-тоифа диабет катталардаги диабет деб номланади. Ошқозон ости бези томонидан ишлаб чиқарилган инсулин бу одамларда яхши ишламайди.
Дарҳақиқат, ошқозон ости бези етарли даражада инсулин ажратмайди ёки инсулин ҳужайраларнинг инсулин қаршилиги туфайли, айниқса семиз одамларда бу турдаги касаллик юзага келади. Қандли диабетнинг яна бир тури "ҳомиладорлик диабети" дир. Ҳомиладорлик даврида плацента томонидан ишлаб чиқарилган инсулин блокировка қилувчи ҳужайралар диабетнинг ушбу турини келтириб чиқаради. Ушбу турдаги диабет одатда вақтинчалик бўлиб, ҳомиладорликдан кейин яхшиланади.
Қаттиқ очлик, ташналикнинг кучайиши, вазн йўқотиш, тез-тез идрор, кўришнинг хиралашиши, қаттиқ чарчоқ ва тузалмаган яралар диабетнинг баъзи белгиларидир. Албатта, диабет белгилари эркаклар ва аёлларда фарқ қилади. Қандли диабетнинг умумий белгиларидан ташқари, диабетга чалинган эркакларда либидонинг пасайиши ва мушакларнинг кучсизлиги бўлиши мумкин. Қандли диабет билан оғриган аёллар, шунингдек, сийдик йўллари инфекциялари, тери ва қуруқ тери инфекциялари ва терининг қичиши каби аломатларга дуч келишлари мумкин.
Албатта, диабетнинг белгилари диабет турига қараб ҳам фарқ қилади. 1-тоифа диабетнинг белгилари орасида кучли очлик, чанқоқликнинг кучайиши, исталмаган вазн йўқотиш, тез-тез идрор, кўришнинг бузилиши, чарчаш, кайфиятнинг ўзгариши ва 2-тоифа диабетнинг аломатларига кучли очлик, ташналикнинг кучайиши, идрорнинг кучайиши, хира кўриш, чарчоқ ва яранинг секин-аста битиши киради. Бу ҳолат такрорий инфекцияларга олиб келиши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, организмдаги глюкоза даражаси ошади, бу эса ҳужралар тикланишига тўсқинлик қилади. Ҳомиладорлик диабети билан оғриган аёлларнинг кўпчилигида диабетнинг ўзига хос белгилари йўқ. Бу ҳолат кўпинча ҳомиладорликнинг 24 ва 28 хафталари орасида ўтказиладиган мунтазам қондаги қанд миқдори тести ёки оғиз орқали глюкоза бардошлик тести пайтида аниқланади. Камдан кам ҳолларда, ҳомиладорлик қандли диабет билан оғриган аёл қаттиқ ташналик ёки тез-тез идрор каби аломатларга дуч келиши мумкин.
Агар сиз ўзингиз ёки оилангизда диабет белгиларини аниқлаган бўлсангиз ва диабетга шубҳа қилсангиз, шифокорингиз билан маслаҳатлашинг. Аломатларни текшириш ва аниқ ташхис қўйиш учун эндокринологга мурожаат қилишингиз мумкин.
Энди биз касалликнинг турларида диабетнинг сабаблари нима эканлигини тушунтириб берамиз. 1-тоифа диабетнинг аниқ сабаби номаълум. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, одатда зарарли бактериялар ёки вируслар билан курашадиган тананинг иммунитет тизими ошқозон ости безидаги инсулин ишлаб чиқарадиган ҳужайраларга ҳужум қилади ва уларни ўлдиради. Бу ҳолат танадаги инсулин ишлаб чиқаришни камайтиради ва қондаги қанд миқдорини оширади. 1-тоифа диабетнинг сабаби генетик ва атроф-муҳит омилларининг комбинациясидек кўринади, аммо асосий сабаб номаълум. 2-тоифа диабет билан оғриган одамларда тана ҳужайралари инсулинга чидамли бўлади. Ошқозон ости бези бу қаршиликни енгиш учун етарли миқдорда инсулин ишлаб чиқара олмайди. 2-тоифа диабет ривожланишида ҳам генетик ва атроф-муҳит омиллари муҳим рол ўйнайди, деб ишонилади. Ортиқча вазн 2-тоифа диабетнинг ривожланиши билан кучли боғлиқдир. Аммо 2-тоифа диабетга чалинганларнинг ҳаммаси ҳам ортиқча вазнга эга эмас.
Ҳомиладорлик даврида плацента ҳомиладорлик учун гормонлар ишлаб чиқаради. Ушбу гормонлар ҳужайраларни инсулинга чидамлилигини оширади. Одатда, ошқозон ости бези қўшимча инсулин ишлаб чиқариш орқали бу қаршиликка жавоб беради. Аммо баъзида ошқозон ости бези бу жараённи давом эттира олмайди. Бу содир бўлганда, қон глюкоза даражаси жуда юқори бўлиб, ҳомиладорлик диабетига олиб келади.
Бу ерда диабет ривожланиш хавфини оширадиган баъзи омиллар билан танишамиз.
Тадқиқотчилар нима учун баъзи одамларда ҳомиладорлик диабети ва 2-тоифа диабет хавфи юқори эканлигини аниқ билишмайди. Баъзи омиллар чалиниш хавфини ошириши аниқ. Ортиқча вазн одамларда диабетнинг сабабларидан биридир.
Жисмоний фаолликнинг етишмаслиги ҳам касалликка ҳисса қўшади, чунки жисмоний фаоллик вазнни назорат қилишга ёрдам беради, энергия сифатида глюкозадан фойдаланади ва ҳужайраларни инсулинга нисбатан таъсирчан қилади. Ушбу турдаги диабетда оила тарихи ҳам рол ўйнайди. Агар ота-она ёки опа-сингиллардан бири 2-тоифа диабетга чалинган бўлса, хавф ортади. Касалликнинг пайдо бўлишига ёрдам берадиган яна бир омил - ирқ. Бироқ, нима учун маълум бир ирқдаги одамлар, жумладан, қора танлилар, испанлар, туб америкаликлар ва осиёлик америкаликлар кўпроқ хавф остида эканлиги аниқ эмас. Бундан ташқари, ёш ўтиши билан бу касалликнинг ривожланиш хавфи ортади. Агар одамда ҳомиладорлик даврида, ҳомиладорлик қандли диабети бўлса, 2-тоифа диабет ривожланиш хавфи ҳам ортади. 25 ёшдан ошган, ортиқча вазнга эга бўлган ҳомиладор аёллар ҳам ҳомиладорлик диабетини ривожланиш хавфи юқори.
Поликистик тухумдон синдроми бўлган аёллар, юқори қон босими бўлган одамлар, юқори даражадаги триглицеридлар ёки ғайритабиий холестерин даражаси бўлган одамларда ҳам 2-тоифа диабет хавфи юқори.
