Pars Today

Саломатлик журнали дастурининг доимий кузатувчиларига салом. Ушбу туркумнинг бу қисмида биз саратон касаллигини ва ушбу касалликнинг ривожланиши учун баъзи умумий хавф омилларини аниқлаймиз.

Халқаро Саратон тадқиқотлари агентлиги (ИЕРC) мунтазам равишда бутун дунё бўйлаб саратон ўлчовлари ҳақида умумий маълумот беради. Бу 185 мамлакатда 36 хил саратон касаллигини текшириш орқали амалга оширилади. Саратон маълумотларини тўплаш ва ўлчаш усуллари яхшиланган бўлса-да, саратон ва ўлим даражасининг умумий тенденцияси ҳар йили ўсишни кўрсатмоқда, дейди тадқиқотчилар. Агентликнинг сўнгги ҳисоботида айтилишича, ўпка саратони, аёллар кўкрак саратони ва ичак саратони барча саратон ва уларнинг ўлимининг учдан бир қисмини ташкил қилади.

Саратон - бу тананинг бир қисмидаги ғайритабиий ҳужайраларнинг тез ва назорациз бўлиниши ва ўсиши, ҳаддан ташқари ўсиш ва тананинг бошқа қисмларига ҳужум ўтиш ва тарқалиш қобилиятига эга бўлган касаллик. Аммо шуни билиш қизиқки, аслида саратон ҳужайралари танамизда ҳар куни шаклланади ва организм бу ҳужайраларни турли механизмлар билан тузатади ёки йўқ қилади. Саратонни тўқималарнинг қурилиш блоклари бўлган ҳужайралар келтириб чиқаради.Тўқималар тана аъзоларини ташкил қилади. Оддий шароитларда ҳужайралар янги ҳужайралар ҳосил қилиш учун тананинг эҳтиёжларига қараб ўсади ва бўлинади. Эски ҳужайралар ўлганда, уларнинг ўрнига янги ҳужайралар келади. Баъзида бу мунтазам жараён бузилади. Яъни, танага керак бўлмаганда янги ҳужайралар ишлаб чиқарилади ва эски ҳужайралар керак бўлганда йўқ қилинмайди. Ушбу қўшимча ҳужайралар кўпинча ўсимта деб аталадиган тўқималар массасини ҳосил қилади. Бу ўсмалар яхши ёки ёмон ҳарактерли бўлиши мумкин.

Зарарсиз ўсмалар камдан-кам ҳолларда ҳаёт учун хавфлидир, чунки улар кўпинча ўсмайди ва яқин атрофдаги тўқималарга ҳужум қилмайди ва тананинг бошқа қисмларига тарқалмайди ва осонгина олиб ташланиши мумкин. Аммо зарарли ўсимта ҳужайралари тананинг бир қисмидан бошқасига тарқалиши мумкин. Саратон ҳужайралари кўпинча бу турдаги ўсимталарни ташкил этади. Бу ҳужайралар бирламчи ўсимтадан ажратиб чиқади ва қон оқимига ёки лимфа тизимига киради. Бу ҳужайралар бошқа органларга ҳужум қилиши ва янги ўсмалар ҳосил қилиши ва бу органларга зарар етказиши мумкин. Улар шу тариқа организмни ҳалокатга етаклайди.

Кўпгина ҳолларда шифокорлар саратон касаллигининг сабабларини тушунтира олмайдилар. Аммо янги тадқиқотлар шуни кўрсатадики, айрим хавф омиллари саратон хавфини оширади. Қариш, чекиш, қуёш таъсири, ионлаштирувчи нурланиш, баъзи кимёвий моддалар ва баъзи маҳсулотлар, баъзи вируслар ва бактериялар, баъзи гормонлар, саратон касаллигининг оила тарихи, спиртли ичимликлар, нотўғри овқатланиш, жисмоний фаолиятнинг етишмаслиги ёки ортиқча вазн жуда кенг тарқалган хавф омиллари саналади. Биз санаб ўтган кўплаб хавф омилларидан қочиш мумкин. Аммо баъзиларини, масалан, саратоннинг ирсий омилларини олдини олиш мумкин эмас. Ҳар бир инсон хавф омилларидан қочиш орқали ўзини иложи борича ҳимоя қилиши мумкин. Агар сиз саратон касаллигига чалиниш хавфи бор деб ўйласангиз, хавфни камайтириш ва мунтазам текширувдан ўтиш йўллари ҳақида шифокорингиз билан маслаҳатлашганингиз маъқул. Саратон хавфини баҳолашга ҳаракат қилаётганда, ҳамма нарса ҳам саротонни келтириб чиқарувчи эмаслигини ёдда тутишингиз керак. Саратон кўкариш  каби жароҳатлардан келиб чиқмайди. Саратон юқумли эмас ва ҳеч ким бошқалардан саратонга дучор бўлмайди, аммо вирус ёки бактерияларнинг айрим турлари баъзи саратон турлари хавфини ошириши мумкин. Бундан ташқари, бир ёки бир нечта хавф омилларининг мавжудлиги одамда саратон касаллиги борлигини англатмайди. Танасида хавф омиллари бўлган кўпчилик одамлар ҳеч қачон саратон касаллигига чалинмаслиги мумкин.

Қуйида сизга саратон касаллигининг энг кенг тарқалган сабаблари ҳақида батафсил маълумот берамиз.

Саратон сабаблари орасида кексалик энг муҳим омил бўлиб, саратоннинг аксарияти 65 ёшдан ошган одамларда учрайди. Аммо ҳар қандай ёшдаги одамлар, ҳатто болалар ҳам саратон касаллигига чалиниши мумкин. Саратон касаллигининг яна бир сабаби чекишдир; Тамаки маҳсулотларини истеъмол қилиш саратон хавфини оширади. Чекувчилар ўпка, ҳалқум, оғиз бўшлиғи, қизилўнгач, сийдик пуфаги, буйрак, томоқ, ошқозон, ошқозон ости бези ва бачадон бўйни саратони билан касалланиш хавфи юқори. Шунингдек, уларда миелоид лейкемия (қон ҳужайраларида ривожланадиган саратон) ривожланиш эҳтимоли кўпроқ.

Ултрабинафша (УВ) нурланиш қуёш радиацияси, қуёш лампалари ва кўнчилик радиацион асбобларидан чиқади. Ушбу нурланиш терининг эрта қариши ва унинг шикастланишига олиб келади ва тери саратонига олиб келиши мумкин.Ионлаштирувчи нурланиш ҳам ҳужайраларга зарар етказиши ва саратонга олиб келиши мумкин. Радиоактив чанг, радон, рентген нурлари ва бошқа манбалард тиббий нурланишнинг умумий манбаи ҳисобланади. Шифокорлар рентген учун нурланишдан фойдаланадилар. Шифокорлар саратон касаллигини даволаш учун нурланиш терапиясидан ҳам фойдаланадилар. Баъзи касблар, масалан, рассомлар, қурилиш ишчилари , ва кимё ходимларида ҳам саратон хавфи юқори ва тадқиқотлар шуни кўрсатдики, иш ва асбест, бензол, бензидин, кадмий, никел ёки винилхлори билан ишлаш саратонга олиб келиши мумкин.

Баъзи вируслар ва бактериялар саратон хавфини ошириши мумкин. ҲПВ бачадон бўйни саратонининг асосий сабабларидан биридир. Жигар саратони гепатит Б ва C вируслари билан касалланганидан кейин бир неча йил ўтгач ривожланиши мумкин. Ёки инсон иммунитет танқислиги вируси (ОИВ) қон каби саратон ва Капоси саркомаси деб аталадиган кам учрайдиган саратон турлари хавфини сезиларли даражада оширади. Ҳелиcобаcтер пйлори, шунингдек, ошқозон яраси,  ошқозон саратони ва ошқозон девори лимфомасини келтириб чиқариши мумкин.

Баъзи гормонлар ҳам касалликда иштирок этади. Мисол учун, шифокорлар менопауза пайтида юзага келиши мумкин бўлган иссиқ чақнашлар ва остеопороз каби муаммолар учун маълум гормонларни буюриши мумкин. Аммо тадқиқотлар шуни кўрсатдики, менопаузадаги гормон терапияси хавфли акс таъсирга эга бўлиши мумкин. Гормонлар кўкрак бези саратони, юрак хуружи, қон томирлари ёки қон қуйқалари хавфини ошириши мумкин.

Оилада саратон касаллиги ҳам хавф омили эканлигини айтдик. Саратоннинг аксарияти генетик ўзгаришларга боғлиқ. Оддий ҳужайра одатда генлардаги бир қатор ўзгаришлардан сўнг саратон ҳужайрасига айланади. Тамаки истеъмоли, маълум вируслар ва инсоннинг турмуш тарзи ёки атроф-муҳитидаги баъзи омиллар ҳужайраларнинг айрим турларида ўзгаришларга олиб келиши мумкин. Саратон хавфини оширадиган баъзи генетик ўзгаришлар ирсий мерос бўлиб, ота-онадан болаларга ўтиши мумкин. Албатта, саратон одатда наслдан наслга ўтмайди. Бироқ, айрим оилаларда саратоннинг айрим турлари кўпроқ учрайди. Мисол учун, меланома ва кўкрак, тухумдон, простата ва йўғон ичак саратони оилада ирсий мерос бўлиши мумкин. Оиланинг бир нечта аъзоларида саратоннинг ўзига хос турига эга бўлиш, аксарият ҳолларда, ирсий генетик ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиши мумкин ва бу оиладаги шахсларда саратон ривожланиш хавфини оширади. Бироқ, атроф-муҳит омиллари ҳам рол ўйнаши мумкин. Оилада саратоннинг маълум бир турининг бир нечта ҳолатлари кўпинча тасодифийдир.

Саратон учун яна бир хавф омили - узоқ муддатли спиртли ичимликларни истеъмол қилиш. Бу оғиз, томоқ, қизилўнгач, ҳалқум, жигар ва кўкрак саратони хавфини оширади. Истеъмол қанча кўп бўлса, хавф шунчалик юқори бўлади. Агар алкогол ҳам чекса, бу саратонни ривожланиш хавфи ортади. Нотўғри овқатланадиган, жисмоний нофаол ёки ортиқча вазнли одамлар саратоннинг айрим турларини ривожланиш хавфи юқори. Мисол учун, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ёғли диетадаги одамлар йўғон ичак, бачадон ва простата саратони хавфи юқори. Албатта, кам жисмоний фаоллик ва ортиқча вазн ҳам кўкрак, йўғон ичак, қизилўнгач, буйрак ва бачадон саратони хавфини оширадиган омиллардир.

Қандли диабет (2 қисм)