Саломатлик журнали (14)
Депрессия (тушкунлик) (қисм қисм)
Олдинги дастурнинг давомидан депрессиянинг бошқа турлари ва уни даволаш ва олдини олиш усуллари билан танишамиз.
Перинатал депрессия (Перинатал депрессион) депрессиянинг яна бир туридир. Ушбу тушкунлик ҳомиладорлик пайтида ёки туғуруқдан кейин тўрт ҳафта ўтгач содир бўлади. Ҳомиладорлик ва туғиш давридаги гормонал ўзгаришлар мияда ўзгаришларга олиб келиши ва руҳий ўзгаришга олиб келиши мумкин. Кўпинча чақалоқ туғилиши билан юзага келадиган уйқусизлик ва жисмоний ноқулайлик ҳам бу тушкунликни оширади. Пренатал депрессиянинг белгилари асосий депрессия каби оғир бўлиши мумкин. Буларга қайғу, ташвиш, ғазаб ёки жаҳлдорлик, чарчаш, боланинг соғлиғи ва хавфсизлиги ҳақида қаттиқ ташвиш, ўзига ёки янги чақалоққа ғамхўрлик қилишда қийинчиликлар, чақалоққа зарар етиши ёки унга зарар етказиш ҳақида ўйлар киради. Қўллаб-қувватланмайдиган ёки илгари депрессияга учраган аёлларда пренатал депрессия хавфи юқори. Аммо бу тушкунлик ҳар кимда содир бўлиши мумкин.
Мавсумий депрессия (Сеасонал депрессион), мавсумий аффектив бузилиш деб ҳам аталади, клиник жиҳатдан "мавсумий руҳий бузилиши" деб номланади. Бу тушкунлик маълум фаслларга боғлиқ. Аксарият одамлар учун бу қиш ойларида содир бўлади. Депрессия белгилари кўпинча кузда бошланади. Чунки кунлар қисқаради ва қишда давом этади. Ушбу аломатлар уйқуга бўлган эҳтиёжнинг ортиши, килограмм ортиши, қайғу, умидсизлик ёки зерикиш ҳиссини ўз ичига олади. Мавсумий депрессия мавсум ўтиши билан ёмонлашиши мумкин, бу эса ўз жонига қасд қилиш фикрларига олиб келади. Баҳор келганда бу аломатлар яхшиланади. Ушбу тушкунлик табиий ёруғликнинг ошишига жавобан инсон танасининг ритмларининг ўзгариши билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Вазиятли тушкунлик(Ситуатионал депрессион) инсондаги муайян ҳодисалар ёки вазиятлар туфайли юзага келади. Бундай ҳолатларга яқин кишининг ўлими, оғир касаллик ёки ҳаёт учун хавф туғдирадиган воқеа, ажралиш ёки болани васийлик билан боғлиқ муаммолар, руҳий тушкунлик, ишсизлик ёки жиддий молиявий муаммолар ва кенг тарқалган ҳуқуқий муаммолар мисол бўлади. Албатта, бу каби ҳодисалар қайғу ва ташвиш ҳиссини келтириб чиқариши табиий. Аммо вазиятли депрессия, бу ҳис-туйғулар безовта қилувчи ҳодисага мутаносиб бўлса ва кундалик ҳаётни бузганда пайдо бўлади.
Ғайриоддий депрессия (Атйпиcал депрессион) ижобий ҳодисаларга жавобан юзага келадиган депрессияни англатади. Номига қарамай, атипик депрессия камдан-кам учрайдиган ёки ноёб эмас. Ғайриоддий депрессияга эга бўлиш жуда қийин. Чунки одам бошқаларнинг (ёки ўзининг) назарида тушкунликка тушган ҳисобланмаслиги мумкин. Ғайриоддий депрессиянинг бошқа аломатларига иштаҳанинг кучайиши ва вазн ортиши, ёмон тана қиёфаси, уйқусизлик, кунига бир соат ёки ундан кўпроқ давом этадиган қўл ёки оёқларда оғирлик, танқидни кўтара олмаслик ва сезгирлик, турли хил оғриқлар ва дардлар киради.
Депрессияни ташхислаш учун ягона тест йўқ. Аммо мутахассис шифокор касаллик белгилари ва психологик баҳолаш асосида ташхис қўйиши мумкин. Мутахассис кўпинча одамга унинг кайфияти, иштаҳаси, уйқу режими, фаоллик даражаси ва фикрлари ҳақида саволлар беради.
Бироқ, депрессия белгиларини эътиборсиз қолдирмаслик керак. Агар инсоннинг руҳий белгилари яхшиланмаса ва ёмонлашса, у мутахассисдан ёрдам сўраши керак. Депрессия жиддий руҳий касалликдир. Агар даволанмаса, одам вазн ортиши ёки йўқотиши, жисмоний оғриқ, гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш, ваҳима ҳужумлари, муносабатлардаги муаммолар, изоляция ва ўз жонига қасд қилиш ғоялари каби хавфли ён таъсирларни бошдан кечириши мумкин.
Энди биз депрессияни даволаш усулларини билан танишамиз. Депрессия белгилари билан ҳаёт қийин. Аммо уни даволаш ҳаёт сифатини яхшилашга ёрдам беради. Муолажалардан бири билан яхши натижаларни кўришингиз мумкин. Аммо баъзида сиз даволаниш усулларининг комбинациясини қўллашингиз керак. Беморларнинг 70-80 фоизида депрессиянинг асосий даврларини даволаш мумкин. Ушбу руҳий бузулишни даволаш учун дори-дармонларни психотерапия билан биргаликда қўллаш керак. Камида 5 ой давомида антидепрессантлар билан парваришлаш даволаш такрорланишнинг олдини олишга ёрдам беради. Агар бирор киши асосий депрессиядан азият чекаётган бўлса ва даволанишга қаршилик кўрсатса, дори-дармонлар ва ўз-ўзидан ёрдам кўрсатиш, магнит-резонанс томография (ТМС) ва электроконвулсив терапия (ЭКТ) ёки касалхонага ётқизиш фойдали бўлиши мумкин.
Бундан ташқари, депрессия учун индивидуал даволаш усуллари мавжуд. Бемор ўз турмуш тарзини ўзгартириш ва яхшилаш орқали тикланиш жараёнида жуда самарали бўлиши мумкин. Мана бу муолажалардан баъзилари.
Жисмоний машқлар танадаги эндорфин ишлаб чиқаришни кўпайтириши мумкин. Эндорфинлар инсоннинг кайфиятини яхшилайдиган гормонлардан биридир. Шунинг учун ҳафтада уч-беш кун давомида 30 дақиқалик жисмоний фаоллик тавсия этилади.
Гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликлардан сақланинг. Чунки қисқа муддатда гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш одамга бахт ҳиссини бериши мумкин. Аммо узоқ муддатда бу моддалар депрессия ва ташвиш белгиларини кучайтиради.
Йўқ дейишни ўрганинг. Ҳаддан ташқари фаоллик ташвиш ва депрессия белгиларини ёмонлаштиради. Профессионал ва шахсий ҳаётингизда чегараларни белгилаш ўзингизни яхши ҳис қилишингизга ёрдам беради. Бундан ташқари, ўзингизга ғамхўрлик қилиш орқали депрессия белгиларини назорат қилишингиз мумкин. Бунга етарлича ухлаш, соғлом овқатланиш, салбий одамлардан қочиш ва ёқимли машғулотлар билан шуғулланиш киради.
Сизнинг диетангизга омега-3 қўшимчаларини қўшиш депрессия аломатларини камайтиришга ёрдам беради. Бу муҳим ёғлар асаб толалари ўсиши ва мия саломатлиги учун муҳимдир.
Витаминлар кўплаб тана функциялари учун муҳимдир. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, айниқса Б ва Д витаминлари депрессия белгиларини камайтиришга ёрдам беради. Б-12 ва Б-6 витаминлари мия саломатлиги учун жуда муҳимдир. Агар одамда Б витамини даражаси паст бўлса, унда депрессия хавфи юқори бўлиши мумкин. Д витамини қуёш витамини деб ҳам аталади. Чунки қуёш таъсири танани таъминлайди. Бу витамин мия, юрак ва суяк саломатлиги учун жуда муҳимдир. Депрессияга учраган одамларда бу витамин етишмаслиги мумкин.
Энди савол - депрессиянинг олдини олиш мумкинми? Жавоб шундаки, депрессияни одатда олдини олиш мумкин эмас. Бунга нима сабаб бўлганини аниқлаш ҳам қийин. Аммо агар сиз депрессив аломатларга дуч келсангиз, турмуш тарзини ўзгартириш ва фойдали даволаниш билан келажакдаги воқеалардан қочишга ҳаракат қилинг. Мунтазам жисмоний машқлар, етарли уйқу, кейинги даволаниш, стрессни камайтириш, бошқалар билан яқин муносабатлар, виртуал дунёда камроқ вақт сарфлаш, кундалик вазифалар ва низоларни камайтириш, салбий одамлардан қочиш, тўғри овқатланиш, соғлом вазн, Сурункали касалликларни даволаш , кераксиз дорилар ва ножўя таъсирлардан қочиш, гиёҳвандлик ва спиртли ичимликларни истеъмол қилишнинг олдини олиш, чекишни ташлаш, уларни ўрганиш ва қўллаш касалликнинг олдини олишга ёрдам берадиган усуллардир.
Шуни билиш керакки, депрессия бузилиши эркакларга қараганда аёлларда кўпроқ учрайди. Асосий депрессив бузилишнинг тарқалиши аёлларда 10-25 фоизни, эркакларда эса 5-12 фоизни ташкил қилади. Эҳтимол, аёлларда тушкунликнинг бундай кўплигининг сабабларидан бири шундаки, аёллар ўзларининг ноқулайликлари ҳақида кўпроқ гапиришади ёки ҳис-туйғуларини кўпроқ ифодалайдилар.Депрессияга учраган эркакларнинг аксарияти ўзларининг касалликларини яшириш учун бу ҳақда гапирмайдилар. Шу сабабдан эркаклар ҳам руҳий тушкунлик аломатларини сезса, мутахассисга мурожаат қилишлари тавсия этилади.
Депрессия вақтинчалик ёки узоқ муддатли муаммо сифатида ҳар бир инсоннинг ҳаётига таъсир қилиши мумкин. Даволаш ҳар доим ҳам касалликни тўлиқ бартараф этмайди. Аммо кўпинча симптомларни назорат қилади. Депрессия белгиларини бошқариш дорилар ва даволанишнинг тўғри комбинациясини топишни ўз ичига олади. Депрессияни даволаш ва назорат қилишнинг энг яхши усули - бу сиздаги ўзгаришларнк билиш ва руҳиятингиз ва кайфиятингиздаги ўзгаришларга этиборли бўлишдир. Агар биз фожиали воқеа содир бўлган ҳаёт даврида бўлсак (масалан, яқин кишининг ўлими ёки муносабатларни тугаши), биз онгли равишда ўзимизга ғамхўрлик қилишимиз ва бу даврда профессионал ёрдам олишимиз жуда самарали ва фойдали бўлишини билишимиз керак. Даволаниш ва кейинги даволаниш сеансларига боришни эътиборсиз қолдирманг ва сабр-тоқат билан жисмоний ва руҳий ҳолатингизни яхшилашга интилинг. Ҳеч қандай сабабсиз касалликни ўзингизга боғлашдан сақланинг.
