Саломатлик журнали (91)
Без касалликлари ва бузилишлари(гипофиз безининг бузилиши, 1-қисм): сабаб ва даволаш
Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Ички секреция безлари танадаги деярли ҳар бир ҳужайра, орган ва функцияларга таъсир қилувчи гормонларни чиқаради. Бу безларга гипоталамус, гипофиз бези, қалқонсимон без, паратироид, буйрак усти безлари ва репродуктив безлар киради. Ошқозон ости бези овқат ҳазм қилиш тизими билан боғлиқ бўлса-да, лекин у овқат ҳазм қилиш ферментларини ишлаб чиқарадиган ва чиқарадиганлиги сабабли, бу гормонал секреция тизимининг бир қисми ҳисобланади. Мия марказининг пастки қисмида жойлашган гипоталамус эндокрин тизим ва асаб тизими ўртасидаги асосий интерфейс бўлиб, гипофиз безини бошқаради.
Гипофиз бези нўхатдан унчалик катта бўлмаса-да, у эндокрин тизимнинг энг муҳим қисми ҳисобланади, шунинг учун у баъзан асосий без деб аталади, чунки у бошқа ички секреция безларини бошқарадиган гормонлар ишлаб чиқаради. Гипофиз бези олд ва орқа қисмларга бўлинади. Олд қисми қалқонсимон без, буйрак усти ва жинсий безларнинг фаолиятини тартибга солади. Гипофиз безининг орқа қисми ҳам антидиуретик гормонларни чиқаради. Ушбу икки қисмнинг ҳар бири ўз гормонларини чиқаради, биз ушбу гормонлар ва уларнинг вазифалари ҳақида келгуси дастурларда билиб оламиз.
Соғлиқни сақлаш журнали дастурининг ушбу қисмида биз гипофиз безининг функциясини ва тананинг ушбу қисмидаги касалликларнинг турларини, унинг сабаблари ва даволаш усулларини муҳокама қиламиз. Биз билан қолинг.
Гипофиз бези нўхатдек катталикда бўлиб, миянинг тагида жойлашган. Бу без танадаги асосий без сифатида қаралади ва тана бўйлаб тақсимланадиган гормонларни ишлаб чиқаради ва маълум жараёнларни бошқаради ёки гормонлар ишлаб чиқариш учун бошқа безларни рағбатлантиради. Гипофиз бези пролактин, ўсиш гормони (ГҲ), адренокортикотропин (АCТҲ), қалқонсимон безни огоҳлантирувчи гормон (ТШ), лутеинлаштирувчи гормон (ЛҲ) ва фолликулани огоҳлантирувчи гормон (ФШ) каби турли хил гормонларни ишлаб чиқаради ёки сақлайди. Бу гормонлар гипофиз безининг олдинги қисмида ишлаб чиқарилади.
Пролактин чақалоқ туғилгандан кейин кўкракда сут ишлаб чиқаришни рағбатлантиради. Пролактин аёлларда тухумдонлардан ва эркакларда мояклардаги жинсий гормонлар миқдорига, шунингдек, туғилишга таъсир қилади. Ўсиш гормони (ГҲ) ҳам болаларда ўсишни рағбатлантиради ва катталарда тананинг саломатлиги ва қулайлигини сақлашда муҳим рол ўйнайди. Катталарда ўсиш гормони мушак ва суяк массасини сақлаш учун муҳимдир. Бу гормон танадаги ёг ҳолатига ҳам таъсир қилади.
Адренокортикотропин гормони (АCТҲ) буйраклар устида жойлашган кичик безлар бўлган буйрак усти безлари томонидан кортизол ишлаб чиқаришни рағбатлантиради. Кортизол - бу омон қолишда муҳим рол ўйнайдиган стресс гормони. Кортизол қон босими ва глюкоза даражасини ушлаб туришга ёрдам беради. Биз босим остида бўлганимизда, айниқса касаллик ва жароҳатлардан сўнг, у кўп миқдорда ишлаб чиқарилади. Қалқонсимон безни огоҳлантирувчи гормон (ТШ) ҳам қалқонсимон безни қалқонсимон гормон ишлаб чиқаришни рағбатлантиради. Қалқонсимон без гормони танадаги метаболизмни, энергия мувозанатини, ўсишни ва асаб тизимининг фаолиятини тартибга солади. Лутеинлаштирувчи гормон (ЛҲ) эркакларда тестостерон ишлаб чиқаришни ва аёлларда овуляцияни рағбатлантиради. Фолликулани стимуляция қилувчи гормон (ФШ) эркакларда сперма ишлаб чиқаришни оширади ва аёлларда тухумдонларни эстроген ишлаб чиқариш ва тухум ривожланишини рағбатлантиради. ЛҲ ва ФШ нинг биргаликда ишлаши тухумдонлар ва мояклар нормал ишлашига сабаб бўлади.
Аммо гипофиз безининг орқа қисмида сақланадиган гормонларга диурезни камайтирадиган гормон (АДҲ) ва окситоцин киради. Вазопрессин деб ҳам аталадиган диуретик гормон танадаги сув миқдорини тартибга солади. АДҲ карбамиддаги сув миқдорини камайтириш орқали танани сув билан таъминлайди. Ва ниҳоят, окситоцин эмизикли аёлларнинг кўкрагида сут оқимини таъминлайди ва одамларда кучни оширишга ёрдам беради.
Гипофиз безининг бузилиши гормонларнинг кам ёки кўп ажралишидан келиб чиқади. Ушбу касалликлар гормонал сигналларнинг қайси бири бузилганига қараб, турли хил клиник шароитларнинг кенг доирасига киритилиши мумкин. Гипофиз безида турли хил бузилишлар мавжуд. Пролактиннинг кўпайиши, Кушинг синдроми, акромегалия ёки катта эпифиз, гипофиз массаси, гипофиз ва гипофиз безининг ўсмалари бу безнинг асосий касалликларидан биридир.
Қуйида биз танадаги пролактиннинг кўпайиши натижасида юзага келадиган касалликларни кўриб чиқамиз.
Гиперпролактинемия - бу одамнинг қонида пролактин гормони миқдори меъёрдан юқори бўлган ҳолат. Аёллар танасида пролактиннинг энг муҳим вазифаси туғилгандан кейин сут ишлаб чиқариш жараёнини фаоллаштиришдир. Шунинг учун ҳомиладорлик пайтида онанинг қонида пролактин даражаси юқори бўлиши жуда нормалдир. Пролактин шунингдек, эркаклар ва аёллар танасида жинсий гормонлар, яъни эстроген ва тестостерон ишлаб чиқаришга таъсир қилади. Пролактин гормони гипофиз безидан ишлаб чиқарилади.
Юқори пролактиннинг умумий сабабларидан бири пролактинома деб номланувчи гипофиз безида қўшимча ўсма ёки масса мавжудлигидир. Бу қўшимча ўсимта ёки масса жуда кўп пролактин ишлаб чиқаради. Бу ўсмалар кичик ёки катта бўлиши мумкин, лекин улар одатда радикал ўсмалар эмас, яъни бу қўшимча тўқималар саратон эмас. Агар бу ўсмалар бўлса, агар улар жуда катта бўлса, улар бош оғриғи, кўриш бузилиши ёки иккаласи каби бошқа аломатларга олиб келиши мумкин. Юқори пролактин муаммоси аёллар орасида тез-тез учрайди ва болаларда камдан-кам учрайди.
Баъзи дорилар ҳам қонда пролактин даражасини ошириши мумкин. Ушбу дориларга юқори қон босими, депрессия, ошқозон яраси, юрак уриши ва рефлюкс касаллиги, оғриқ, жуда жиддий руҳий муаммолар ва менопауза белгилари каби касалликларни даволаш учун буюрилган дорилар киради. Юқори пролактиннинг бошқа сабаблари орасида ҳипотироидизм, кўкрак деворининг шикастланиши ёки кўкрак қафасига зарар етказадиган ҳар қандай касаллик, масалан, шингиллалар киради. Гипофиз безига зарар етказадиган ўсмалар ва касалликларнинг бошқа турлари ёки гипофиз яқинидаги ўсмаларни йўқ қилиш учун радиация терапияси, сурункали буйрак ва жигар касалликлари. Албатта, баъзи ҳолларда пролактиннинг юқори даражаси учун ҳеч қандай сабаб топилмайди.
Эркаклар ва аёллардаги юқори пролактин даражаси бепуштликка, либидонинг пасайишига ва суяк зичлигининг пасайишига олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, аёлларда ҳайз кўришнинг бузилиши, одам ҳомиладор бўлмаган ёки эмизиш пайтида кўкракда сут ишлаб чиқариш каби аломатлар пайдо бўлиши мумкин. Эркаклар, шунингдек, кўкрак кенгайиши ёки жинекомастия, мушак массасининг қисқариши ва тана соч тўкилиши каби аломатларга дуч келиши мумкин.
Пролактин ишлаб чиқаришни кўпайтиришни аниқлаш учун қон тести қўлланилади. Агар одамнинг қонида пролактин даражаси юқори бўлса, кўпинча одамнинг қонида қалқонсимон гормон миқдорини аниқлаш учун кўпроқ тестлар ўтказилади. Агар қонда қалқонсимон гормон миқдори кам бўлса, ҳипотироидизм пролактиннинг кўпайиши сабаби сифатида танилган. Шифокорингиз, шунингдек, сизда мавжуд бўлган бошқа касалликлар ва муаммолар, қабул қилаётган дори-дармонлар ва ҳомиладорлигингиз ҳақида саволлар беради. Агар одамда пролактинома ёки гипофиз безининг ўсмалари билан боғлиқ муаммо бор деб ҳисобланса, унинг мияси гипофиз ўсмаларининг ҳолатини ва уларнинг ҳажмини текшириш учун МРИ аппарати томонидан суратга олинади.
Баъзи омиллар, жумладан, баъзи дори-дармонларни қўллаш, пролактинни аниқлаш учун қон тестининг натижасига таъсир қилиши мумкин. Шунинг учун тестдан олдин қабул қилаётган барча дори-дармонлар ҳақида шифокорингизга хабар беришингизга ишонч ҳосил қилинг. Уйқунинг бузилиши, юқори стресс ва юқори босимли спорт билан шуғулланиш ҳам тест натижаларига таъсир қилиши мумкин.
Пролактин ортиши учун даволаш усулини танлаш касалликнинг асосий сабабига боғлиқ. Баъзи одамларнинг қонида пролактин даражаси юқори, аммо улар ҳеч қандай аломат ва симптомларни кўрсатмайди ва бу одамларни даволашга ҳожат қолмаслиги мумкин. Мутахассис шифокор касалликнинг сабабига қараб турли хил даволаш усулларини қўллайди. Жумладан, пролактиномали кўпчилик одамлар учун яхши таъсир кўрсатадиган дори. Агар дорилар пролактин ишлаб чиқаришни камайтиришда самарали бўлмаса, жарроҳлик амалиёти ўтказилади. Бундан ташқари, агар гипофиз безининг шиши кўриш бузилишига олиб келадиган бўлса, жарроҳлик ҳам талаб қилинади.
Камдан-кам ҳолларда дори терапияси ва жарроҳлик самарали бўлмаса, гипофиз ўсмаларини кичрайтириш учун нур терапияси қўлланилади. Бундан ташқари, юқори пролактин муаммосини даволаш учун ишлатилади, унинг сабаби номаълум. Ҳипотироидизм муаммоси, шунингдек, қалқонсимон без гормонини ўз ичига олган дориларни буюриш орқали даволанади ва ҳипотироидизм муаммосини даволаш орқали қондаги пролактин даражаси ҳам нормал бўлади. Агар юқори пролактин дори воситасидан келиб чиқса, шифокорингиз дори-дармонларни ўзгартиришга ҳаракат қилади.
Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.
