Pars Today

Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.

Ички секреция безлари танадаги деярли ҳар бир ҳужайра, орган ва функцияларга таъсир қилувчи гормонларни чиқаради. Бу безларга гипоталамус, гипофиз бези, қалқонсимон без, паратироид, буйрак усти безлари ва репродуктив безлар киради. Ошқозон ости бези овқат ҳазм қилиш тизими билан боғлиқ бўлса-да, лекин у овқат ҳазм қилиш ферментларини ишлаб чиқарадиган ва чиқарадиганлиги сабабли, бу гормонал секреция тизимининг бир қисми ҳисобланади. Мия марказининг пастки қисмида жойлашган гипоталамус эндокрин тизим ва асаб тизими ўртасидаги асосий интерфейс бўлиб, гипофиз безини бошқаради.

Гипофиз бези нўхатдан унчалик катта бўлмаса-да, у эндокрин тизимнинг энг муҳим қисми ҳисобланади, шунинг учун у баъзан асосий без деб аталади, чунки у бошқа ички секреция безларини бошқарадиган гормонлар ишлаб чиқаради. Гипофиз бези олд ва орқа қисмларга бўлинади. Олд қисми қалқонсимон без, буйрак усти ва жинсий безларнинг фаолиятини тартибга солади. Гипофиз безининг орқа қисми ҳам антидиуретик гормонларни чиқаради. Ушбу икки қисмнинг ҳар бири ўз гормонларини чиқаради, биз ушбу гормонлар ва уларнинг вазифалари ҳақида келгуси дастурларда билиб оламиз.

Охирги дастурда биз ушбу безда юзага келадиган касалликлардан бири бўлган Кушинг синдромини муҳокама қилдик. Саломатлик журнали дастурининг ушбу қисмида биз "гипофиз етишмовчилиги", унинг сабаблари ва даволашни муҳокама қиламиз. Биз билан қолинг.

"Гипофиз етишмовчилиги ёки гипопитуитаризм" да гипофиз безининг баъзи гормонлари зарур бўлганидан камроқ ажралиб чиқади. Гормонларнинг бу етишмаслиги ўсиш, қон босими ёки кўпайиш каби бир қатор нормал тана функцияларига таъсир қилиши мумкин. Семптомлар одатда етишмаётган гормон ёки гормонларга қараб фарқланади.

Гипопитуитаризмнинг белгилари ва аломатлари кўпинча аста-секин ривожланади ва вақт ўтиши билан ёмонлашади, шунинг учун улар ойлар ва ҳатто йиллар давомида сезилмаслиги мумкин. Аммо баъзи одамларда белгилар ва аломатлар тўсатдан пайдо бўлади. Бу аломатлар одамдан одамга фарқ қилади ва қанча гипофиз гормонлари таъсирланганига ва таъсири қанчалик жиддийлигига боғлиқ. Бир нечта гипофиз гормони етишмовчилиги бўлган одамларда иккинчи гормон етишмовчилиги симптомларни кучайтириши ёки баъзи ҳолларда биринчи етишмовчилик белгиларини маскалаши мумкин. Қуйида биз ушбу гормонлар етишмаслигидан келиб чиқадиган муаммоларни муҳокама қиламиз.

Болаларда ГҲ ёки ўсиш гормони етишмовчилиги ўсиш муаммолари ва қисқа бўй ёки паканаликка олиб келиши мумкин. ГҲ танқислиги бўлган кўпчилик катталарда ҳеч қандай аломат йўқ, аммо баъзи катталарда бу чарчоқ, мушакларнинг кучсизлиги, ижтимоий изоляция, тана ёғ таркибидаги ўзгаришлар, лутеинлаштирувчи гормон (ЛҲ) ва фолликулларни огоҳлантирувчи гормон (ФШ) етишмовчилигига олиб келиши мумкин. Гонадотропинлар деб аталадиган бу гормонларнинг етишмаслиги репродуктив тизимга таъсир қилади. Эркаклар ва аёлларда улар бепуштлик, иссиқ чақнашлар, тестостероннинг пасайиши, кайфиятнинг ўзгариши ва умуман жинсий муаммолар, эмизиш учун сут ишлаб чиқара олмаслик, қалқонсимон безни огоҳлантирувчи гормон (ТШ) етишмовчилиги ва бошқалар каби муаммоларни бошдан кечириши мумкин. Болалар ва ўсмирларда балоғатга етишишнинг кечикиши одатда ягона аломатдир.

Адренокортикотроп гормон (АCТҲ) етишмаслиги ҳам танадаги муаммоларни келтириб чиқаради. Бу гормон буйрак усти безларининг тўғри ишлашига ёрдам беради ва тананинг стрессга жавоб беришига ёрдам беради. Чалкашлик, кучли чарчоқ, кўнгил айниши, қусиш ёки қорин оғриғи, тез-тез ва узоқ муддатли инфекциялар, ҳушидан кетишга олиб келиши мумкин бўлган паст қон босими бу гормон этишмовчилигининг аломатлари ҳисобланади.

Вазопрессин деб ҳам аталадиган антидиуретик гормон (АДҲ) танадаги суюқлик даражасини мувозанатлашда ёрдам беради. АДҲ етишмовчилиги диабет инсипидус деб аталадиган касалликка ва ортиқча сийиш, ҳаддан ташқари ташналик ва электролитлар мувозанати каби аломатларга олиб келиши мумкин. Пролактин - бу танқислиги танадаги муаммоларни келтириб чиқарадиган яна бир гормон. Пролактин - бу танага она сутини қачон ишлаб чиқаришни бошлаш кераклигини кўрсатадиган гормон. Пролактиннинг паст даражаси аёлларни эмизиш учун сут ишлаб чиқаришни қийинлаштириши мумкин.

Агар сизда гипопитуитаризм билан боғлиқ бирон бир аломат ва аломатлар пайдо бўлса, айниқса гипопитуитаризм белгилари ёки аломатлари тўсатдан пайдо бўлса ёки кучли бош оғриғи, кўришнинг бузилиши, тартибсизлик ёки паст қон босими билан бирга бўлса, дарҳол шифокорингизга мурожаат қилинг. Қуйидагилар гипофиз бези тўқималарининг тўсатдан йўқ қилиниши ёки гипофиз апоплекциясининг белгилари ва аломатлари бўлиши мумкин, бу кўпинча гипофиз безида қон кетишидан келиб чиқади. Гипофиз апополияси шошилинч тиббий ёрдамни талаб қилади ва шошилинч тиббий ёрдамни талаб қилади.

Гипопитуитаризм турли сабабларга эга. Кўп ҳолларда гипопитуитаризм гипофиз безининг шиши туфайли юзага келади. Гипофиз ўсимтаси ҳажмининг ошиши гипофиз тўқимасини сиқиб чиқариши ва зарар етказиши ва гормон ишлаб чиқаришга халақит бериши мумкин. Ўсимта, шунингдек, оптик нервларни сиқиб, кўриш бузилишига олиб келиши мумкин. Шишларга қўшимча равишда, гипофиз безига зарар етказадиган баъзи касалликлар ёки ҳодисалар ҳам ҳипопитуитаризмга олиб келиши мумкин. Улардан баъзилари бош жароҳати, мия жарроҳлиги, бош ёки бўйин учун радиация терапияси, мия ёки гипофиз безига ёки қон томирларига қон оқимининг этишмаслиги ёки мия ёки гипофиз безида қон кетишидир.

Гиёҳванд моддалар, юқори дозали кортикостероидлар ёки айрим саратон дори-дармонлари каби баъзи дорилар, гипофиз безининг анормал иммун тизимининг реакцияси (гипофизит), менингит каби мия инфекциялари ёки мияга тарқалиши мумкин бўлган инфекциялар каби яллиғланиш, сил ёки сифилис, саркоидоз*, Лангерганс ҳужайрали гистиёситоз ва гемокроматоз каби касалликлар бу ҳолатларнинг баъзиларидир. Туғруқ пайтида оғир қон йўқотиш, бу Шихан синдроми ёки туғруқдан кейинги гипофиз некрози деб аталадиган гипофиз безининг олдинги қисмига зарар етказиши мумкин.

Баъзи ҳолларда гипопитуитаризм генетик мутация туфайли юзага келади. Ушбу мутациялар гипофиз безининг бир ёки бир нечта ўз гормонларини ишлаб чиқариш қобилиятига таъсир қилади, кўпинча туғилишдан ёки эрта болаликдан бошланади. Гипоталамуснинг ўсмалари ёки касалликлари, миянинг гипофиз безининг тепасида жойлашган қисми ҳам гипопитуитаризмга олиб келиши мумкин. Гипоталамус гипофиз безининг фаолиятига бевосита таъсир қилувчи ўз гормонларини ишлаб чиқаради. Баъзи ҳолларда ҳипопитуитаризмнинг сабаби номаълум.

Агар мутахассис шифокор гипофиз гормонлари билан боғлиқ муаммога шубҳа қилса, у эҳтимол танадаги гормонлар даражасини текшириш ва сабабни излаш учун бир нечта тестларни ўтказади. Бошқа нарсалар қаторида, у гормонлар даражасини ва стимуляцияни ёки динамик тестларни ўлчаш учун қон тестлари каби тестларни буюриши мумкин****. Гипофиз ёки бошқа ўсмани аниқлаш учун мия тасвири, инсоннинг кўриш қобилиятини ёки кўриш соҳасини бузиши мумкин бўлган гипофиз ўсимтасининг ўсишини аниқлаш учун гипофиз безининг смеарлари ва кўриш тестлари ҳам буюрилади.

Биринчи навбатда гипопитуитаризмни даволаш учун кўпинча одамга гормонлар даражасини нормал ҳолатга қайтаришга ёрдам берадиган дорилар буюрилади, бу гормон терапияси деб аталади, чунки дориларнинг дозаси, агар бўлмаса, инсон танасига керак бўлган миқдорга тўғри келади. Гипофиз безининг мавжудлиги муаммоларни келтириб чиқаради. Дори-дармонларни умр бўйи ичиш керак бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда гипопитуитаризмни келтириб чиқарадиган касалликни даволаш тананинг гипофиз гормонларини ишлаб чиқариш қобилиятини тўлиқ ёки қисман тиклашга олиб келиши мумкин. Гормонларни алмаштирадиган дорилар ҳам буюрилиши мумкин.

Гипофиз ўсимтасини ёки гипопитуитаризмга олиб келадиган бошқа касалликларни кузатиш учун даврий КТ ёки МРИ текшируви керак бўлиши мумкин. Гипофиз ўсмаларини даволаш жарроҳликни ўз ичига олиши мумкин. Баъзи ҳолларда радиация терапияси ёки дорилар асосий сабабни назорат қилиш учун ҳам тавсия этилади.

Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.

................................................ .. .............................................

* Саркоидоз, турли органларда пайдо бўладиган яллиғланиш касаллиги.

** Лангерҳанс ҳужайра гистиёситози, ғайритабиий ҳужайралар тананинг кўп қисмларида яраларни келтириб чиқаради.

*** Гемокроматоз жигарда ва бошқа тўқималарда ортиқча темир тўпланишига олиб келади.

**** Стимуляция ёки динамик тест, бу тест гормонлар даражасини ҳам ўлчайди. Шифокорингиз ушбу тестлар учун эндокринологга мурожаат қилишингизни тавсия қилиши мумкин. Ушбу тестлар гормонлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириш учун маълум дори-дармонларни қабул қилгандан кейин гормонлар даражасини текширади.

• Безларнинг касалликлари ва бузулишлари (гипофиз безининг бузилиши, Кушинг синдроми, бешинчи қисм): сабаб ва даволаш)