Pars Today

     فیلم مستند، شکلی سینمایی است که زندگی واقعی انسان و یا محیط او را اغلب بدون ساختاری داستانی و بازیگران حرفه ای به نمایش می گذارد. این شکل سینمایی از عوامل واقعیت استفاده می کند و البته می تواند در موارد خاصی از داستان برخوردار باشد، البته نه از نوع درام های معمول و رایج سینمای داستانی تجاری. اما در همین حالت نیز به شدت به واقعیت استناد می کند. 

   امروزه فیلم مستند ارزش و کاربرد گسترده ای در جهان دارد و در حکم رسانه ای مؤثر و پویا در عرصه آموزش، ارائه دانش و ارتقای سطح آگاهی انسان نسبت به خود، جامعه، محیط زندگی، طبیعت، توسعه و ترویج فرهنگ و به طور کلی جهان شناسی، به شمار می رود.

    سینمای مستند ماهیت و  مقصد غیرتجاری را دنبال می کند و هدفی جز سرگرمی آنی و سطحی تماشاگر دارد. این نوع از فیلمسازی به علت نیروی فرهنگ آوری و فرهنگ سازی اش، به عنوان «سینمای سالم» نیز شناخته شده است. همچنین به دلیل رها بودن نسبی این دسته از فیلم ها از بسیاری از  ملاحظات اقتصادی، معضلات اجرایی تولید و پیچیدگی هایی که سینمای تجاری داستانی در عرصه  تولید، توزیع و نمایش با آن مواجه است، به عنوان سینمای مستقل نیز شناخته می شود. 

     اساسی ترین وجه تمایز و تفاوت فیلم مستند با فیلم داستانی اغلب در اینست که فیلم داستانی به یک قصه و یا گسترش یک طرح روایتی متکی است، در صورتی که فیلم مستند به تشریح و توصیف یک مضمون می پردازد. همین تفاوت عمده باعث شده که شیوه های مختلفی در تولید آن ها به وجود آید. آزاد بودن مستندساز و نحوه تفسیر و توصیف مضمون واقعی، که خیلی بیشتر از کارگردان فیلم داستانی است، اغلب ناشی از امکانات بیانی تدوین و آزاد بودن در استفاده از روش های تدوین است. همین امر باعث می شود مضامین غیردراماتیک و موضوعات فاقد دلهره و اضطراب در فیلم مستند، به صورت جذاب و تماشایی درآید.

    «جان گریرسن» Grierson را می توان پرچمدار نهضت سینمای مستند انگلستان دانست که  طرفدار برخورد خلاقانه با وقایع روزمره بود و برای این کار بر برخورد زیباشناسه و تأثیر اجتماعی فیلم‌ها تأکید می‌کرد. وی در بیانیه ای اصول اولیه  مستند را نگاشته و در آن اختصاصات سینمای مستند، امتیازات و علت های وجودی این نوع فیلم با این شکل سینمایی را شرح داده است. در بخشی از این بیانیه می خوانیم: 

 

     «اصل اول: ظرفیت های سینما را می توان برای جست و جو در دنیای اطراف به منظور مشاهده و گزینش بخش هایی از خود زندگی، در یک شکل هنری نو و زنده به کار گرفت. فیلم های استودیویی به میزان گسترده ای امکان گشودن پرده به روی جهان واقعی را  نادیده می گیرند اما فیلم مستند صحنه های زنده و داستان های زنده را نشان می دهد.

    اصل دوم: بازیگران اصیل (یا محلی) و صحنه های اصیل (یا بومی)، امکانات بهتری برای تفسیر سینمایی جهان نو هستند. این امکانات سرمایه بیشتری از مواد را در اختیار ما قرار می دهند و نسبت به ذهن تکنیسین هایی که کارشان به فضاهای استودیو محدود است، امکان تفسیرهای عمیق تری را برای رویدادهای پیچیده و شگفت انگیز زندگی به وجود می آورند.

    اصل سوم: مواد و داستان هایی را که از زندگی واقعی و از وقایع حقیقی گرفته می شوند، می توان زیباتر از مقولات «بازی شده» ارائه کرد. تصویر حرکات طبیعی یا خودانگیخته انسان روی پرده، دارای ارزش های ویژه ای است.» 

       در تازه ترین جلسه کمیسیون ملی حافظه جهانی در ایران،  چهار مستند تلویزیون ایران  در فهرست ملی ثبت شد. در این جلسه پیشنهادهای سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مطرح و پس از بحث و تبادل اعضاء با ثبت مستندهای تلویزیونی «یاد و یادگار»، «پل آزادی»، «همراه باد در دل تنهایی کویر» و «کودکان سرزمین ایران» که در سال­های پس از انقلاب اسلامی در شبکه ­های مختلف صدا و سیما تولید شده، موافقت شد. 

    کمیته ملی حافظه جهانی یکی از کمیته ­های وابسته به کمیسیون ملی یونسکو است که تاکنون در ثبت 9  اثر در فهرست جهانی و 5 اثر در فهرست منطقه ­ای تلاش و اقدام نموده است.

    برنامه حافظه جهانی یونسکو (memory of the World Program ) که با نام میراث مستند جهانی یونسکو نیز شناخته می‌شود، برنامه‌ای است که یونسکو از سال 1992 به دنبال افزایش آگاهی نسبت به خطراتی که میراث مستند جهانی را تهدید می‌کند، برای حفظ و سهولت دسترسی به این آثار به اجرا گذاشته است. سازمان یونسکو قصد دارد با اجرای این برنامه از تاراج، پراکندگی، دادوستد غیرقانونی و نابودی میراث مستند جهانی جلوگیری کند. طبق فراخوان یونسکو، این مخاطرات تهدیدکننده از قرن‌ها قبل وجود داشته ولی جنگ، آشوب‌های اجتماعی و نبود امکانات مالی بر شدت آن افزوده است.

  آثار ایرانی ثبت شده دربرنامه حافظه جهانی عبارتند از: «شاهنامه بایسنقری»، «وقف‌نامه ربع‌ رشیدی»، «مجموعه اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه»، «التفهیم ابوریحان بیرونی»، «پنج گنج نظامی». 

 

     مستند تلویزیونی «یاد و یادگار»، محصول شبکه سحر معاونت برون مرزی سازمان صدا و سیما ، در فاصله سال‌ها  1377 - 78  (1998 تا 1999) ساخته شده و محقق و کارگردان این اثر «مصطفی رزاق کریمی»و «فرهاد ورهرام» از پیشکسوتان مستند ساز هستند. این مستند پیدایش سرزمین ایران و تمدن اقوام مختلف تا دوران معاصر را مورد بررسی قرار می‌دهد. این فیلم تنها فیلم مستند بدون کلام ایرانی است که موسیقی و تصویر در ارتباطی تنگاتنگ با رویکردی قوم شناسانه و آئین شناسانه به بیان مفهوم می پردازد .

(توضیح کلیپ: فیلم «یاد و یادگار» در میان اهالی سینمای مستند به باراکای ایرانی شهره است. در این فیلم با تلفیق مناسب تصویر و موسیقی لحظه‌های بی‌نظیری خلق شده است و یکی از بهترین آثار مستند ایران در دهه 70 به شمار می‌رود.(

    فرهاد ورهرام می گوید که در ساخت این اثر به طور مشخص، از دو فیلم مستند به یاد ماندنی به نامهای «باراکا»  و «زندگی بدون توازن» تأثیرات فراوانی گرفته و سعی کرده تا بدون کلام، از موسیقی عمیق و تاثیر گذار، فیلمبرداری درخشان و تدوین بسیار حرفه ای همکارانش بهره گرفته و مستندی رضایت بخش ارائه دهد.

    فرهاد ورهرام پژوهشگر مستند سازی است که با تکیه بر بیش از 40 سال پژوهش مردم شناسی و قوم شناسی در ایران، چندین مستند ارزشمند را در کارنامه خود دارد. 

 

    بدون درک آگاهانه از بدنه‌ یک جامعه، فیلم مستند پدیده‌ای محدود، شخصی و اتفاقی است و بدون توجه به رویدادهای مهم جامعه ، فیلم مستند حتماً از کاستی هایی رنج می برد. رویدادهایی همچون جنگ و درگیری های بین کشورها، یکی از موضوعات مهم برای مستند سازان است که می تواند تصویری واضح و شفاف از رشادت و شجاعت ملتها در زمان جنگ را به آیندگان انتقال دهد.

   مستند «پل آزادی» روایت آزادسازی خرمشهر و ساختن پلی بر روی رودخانه کارون است که به پل آزادی شهرت پیدا کرد. این مستند با عنوان فرعی «روایت خرمشهر، روایت عاشقان»، محصول واحد جنگ شبکه اول تلویزیون ایران است  و در سال‌های 1359 تا 1361ش  (1980 تا 1982) ساخته شده است.

      فیلم مستند «پل آزادی» امروز یکی از اسناد مهم تصویری و سینمایی از زمان جنگ محسوب می‌شود که ابتدا در سینماها و سپس در تلویزیون نمایش داده شد. کارگردان این فیلم باارزش تصویری و تاریخی، «مهدی مدنی» است که دارا بودن تصاویر شگفت انگیز و روایت درخشان کارگردان از یک رویداد با عظمت در عین شرایط دشوار طبیعی و جنگی، آن را به اثری ماندگار در عرصه سینمای مستند ایران تبدیل کرده است.  

     مستند «همراه باد در دل تنهایی کویر»، محصول شبکه اول تلویزیون ایران سیما است که در فاصله سال‌های 1376تا 1377 ش. (1997تا 1998)  به کارگردانی «منوچهر طیاب» ساخته شده است. موضوع این مستند سفر اکتشافی به کویرهای ایران و بررسی طبیعت آن است.

    منوچهر طیاب برای ساخت این مستند جذاب که درباره کویرهای ایران است ، به همراه اعضای گروه فیلمبرداری خود به مهم ترین مناطق کویر سمنان و کویر لوت سفر کرده و تصاویر بیاد ماندنی را از این سفر به تصویر کشیده است. طیاب، از قدیمی ترین فیلمسازان ایرانی است که مستند های ارزشمندی درباره تاریخ، جغرافیا و فرهنگ کهن ایران ساخته است. مستند «همراه با باد در دل تنهایی کویر» در جشنواره بین المللی سینمای مستند شهر تِرنتو ایتالیا در سال 2001 لوح سیمین بهترین فیلمنامه و کارگردانی و جایزه ویژه اکتشاف را دریافت کرده است.  فیلم «همراه باد در دل تنهایی کویر» به کارگردانی طیاب، یکی از هفت فیلم انتخابی منتقدان فیلم اروپا در جشنواره بین المللی فیلم لوکارنو بوده است. 

    مستند «کودکان سرزمین ایران»، محصول گروه کودک و نوجوان شبکه دو تلویزیون ایران است که در فاصله سال‌های 1374 تا 1376ش. (1995 تا 1997) ساخته شده و بخش گسترده‌ای از فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌های گوشه گوشه ایران را به تصویر می‌کشد. این مجموعه 52  قسمت است که توسط کارگردانان مطرحی چون «ناصر تقوایی»، «محمدرضا اصلانی»، «خسرو سینایی»، «فرهاد مهران‌فر» و«محمدرضا مقدسیان» ساخته شده است. در این مجموعه، بهترین کارگردانان نسل قدیم و جدید سینمای ایران، به تهیه کنندگی مرحوم «محمدرضا سرهنگی» همکاری داشته‌اند. از این فیلم ها 75 بار در داخل و خارج ایران  تقدیر به عمل آمده است.»

   این مجموعه فیلم مستند، در عین توجهات فرهنگی و تاریخی به کار، شرایط زیست‌محیطی، خانواده و هنرها، دارای نگاه عمیق و زیبایی به دنیای کودکان و آرزوها و تمایلات آنان است که بدون در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی گاه بسیار به هم نزدیک است.   

 

 

------------------------------------------------------