Իրանցի հանրահայտ գործիչներ՝ համաշխարհային պարծանքներ (169)
Մարտ 07, 2018 20:02 Asia/Yerevan
Այս հաղորդման ընթացքում կծանոթանանք իրանցի հայտնի գեղանկարիչ Քեմալեդդին Բեհզադ Սոլթանիի հետ:
Ողջույն թանկագին բարեկամներ: «Իրանցի հանրահայտ գործիչներ՝ համաշխարհային պարծանքներ» հաղորդաշարի հերթական համարում անցնելու ենք մեծ Խոռասան ու Թեյմուրյանների շրջանի Հարաթ քաղաքը և ծանոթանալու ենք Իրանի գեղանկարչության մեջ Հարաթի դպրոցի հիմնադիր հանրահայտ գեղանկարիչ Քեմալեդդին Բեհզադի հետ, ով ապրել է լուսնային հիջրեթի 9-րդ և 10 դարերում: Քեմալեդդին Բեհզադ Սոլթանին իրանցի նորարար ու հայտնի գեղանկարիչներից է եղել: Նրա ոճը նոր դպրոց է ստեղծել իրանական գեղանկարչության մեջ: Իրանական գեղանկարչության բնագավառում նրա ձեռքբերումները երկար տարիներ ներշնչման աղբյուր են հանդիսացել Իրանի, Հնդկաստանի, Թուրքիայի ու Միջին Ասիայի արվեստագետների համար:
Քեմալեդդին Բեհզադը լուսնային հիջրեթի 855-ից 865 թվականների ընթացքում (1460) ծնվել է Հարաթ քաղաքում: Ժամանակի հայտնի պատմագիրները նրան գեղանկարիչ և Սոլթան Հոսեյն Բայղարայի գրադարանապետ Միրաք անունով հայտնի իրանցի հայտնի գեղանկարիչ Ամիր Ռուհոլլահի աշակերտն են համարել: Քեմալեդդին Բեհզադը մանուկ հասակում կորցնում է ծնողներին և Ռուհոլլահ Միրաքը, որ հավանաբար նրա ազգականներից է եղել ստանձնում է նրա խնամակալությունը: Խաջե Միրաքը ժամանակի վարպետ նկարիչներից ու գեղագիրներից է եղել և ասվում է, որ Հարաթի շինությունների արձանագրություններից շատերը Մաիրաքի գրերով են:
Քեմալեդդին Բեհզադը երիտասարդ տարիքում հայտնի է դառնում իր գեղանկարչական տաղանդով և հայտնվելով Սոլթան Հոսեյն Բայղարայի և նրա իմաստուն ու արվեստասեր նախարար Ամիր Ալիշիր Նավայիի ուշադրության կենտրոնում արքունական պատկերասրահի ու գրադարանի տնօրեն է նշանակվում: Հարաթը գրավելուց հետո Սեֆևյան Շահ Էսմայիլը վարպետ Բհեզադին ու Հարաթի մի խումբ արվեստագետների իր հետ Թավրիզ է տանում ու նրան նշանակում է արքունական գրադարանի պետ: Քեմալեդդին Բեհզադը վախճանվել է լուսնային հիջրեթի 942 թվականին: Ոմանք հավատացած են, որ նրա գերեզմանը գտնվում է Թավրիզում, իսկ որոշներն էլ հիմք ընդունելով Մոխթար լեռան հարևանության մեջ գտնվող տապանաքարը համոզված են, որ նա հողին է հանձնվել Հարաթում:
Բանասերները Քեմալեդդին Բեհզադից հիշատակ մնացած ստեղծագործությունները դասակարգել են դիմանկարներ կամ իրական ու կենդանի իրադարձություններ, գրքերի պատկերազարդումներ, ինչպես նաև գրական ստեղծագործությունների հիման վրա անկախ պատկերներ խորագրերի ներքո: Որոշ արվեստաբաններ նկատի առնելով իր ստեղծագործություններում մարդու հանդեպ Բեհզադի ցուցաբերած հատուկ ուշադրությունը նրա ստեղծագործությունների դասակարգման ժամանակ նկատի են ունեցել մարդկային ֆիգուրների թեմատիկ ու պատկերային բազմազանությունը: Այս դասակարգման համաձայն Բեհզադի ստեղծագործություններում մարդկային ֆիգուրները կարելի է բաժանել «Քնարական ֆիգուրներ», «Դերվիշների ֆիգուրներ» և «Ընդհանուր ֆիգուրներ» խմբերի:
Իրանական գեղանկարչության մեջ «Քնարական ֆիգուրներ»-ը մեծ տարածում ունեն: Այս ֆիգուրների հիմնական թեման ու ներշնչանքի աղբյուրը պարսից գրականությունն ու պոեզիան է և Պարսից գրականության քնարական ու դյուցազնական բանաստեղծությունները կարելի է դրանց լիարժեք խորհրդանիշը համարել: Այս կարգի ֆիգուրների պատկերումն իրանական ավանդական գեղանկարչության մեջ երկար անցյալ ունի և նկարչական տարբեր դպրոցներում ձեռքից ձեռք է փոխանցվել: Բեհզադն էլ իրեն նախորդող արվեստագետների նման ուշադրություն է ցուցաբերել այդ ֆիգուրների պատկերման ընդհանուր կաղապարին և դրանից օգտվել է պատկերելու համար այնպիսի թեմաներ, որոնց հիմքում ընկած են սերը, երիտասարդության տարիները, խրախճանքն ու ռազմի դաշտը: Այս կարգի նկարչություններում հանդիպում ենք որոշված, սահմանափակ ու հաճախ կրկնվող թեմաների և այդ պատճառով էլ քնարական ֆիգուրներում Բեհզադի ստեղծագործական ճաշակից ու հնարամտություններից որևէ հետք չի նկատվում:
Բեհզադի քնարական ֆիգուրներում դեմքերը պատկերված են շրջանին մոտեցող ձվաձևով, առանց այտերի և մաշկի բաց գույնով: Այդ դեմքերի վրա կնճիռներ չկան և ասես բոլորն էլ երիտասարդ տարիքում են գտնվում: Տղամարդիկ հաճախ պատկերված են առանց մորուքի և երբեմն դեմքին բեղ ու մորուք ավելացվելով նրանց դեմքն ավելի տղամարդկային է դարձել: Բարակ ու երկար հասակն այդ ֆիգուրների յուրահատկություններից է: Բեհզադի քնարական ֆիգուրներում անատոմիայի գծագրման մեջ սեռն այնքան էլ մեծ դերակատարություն չունի: Բեհզադի ստեղծած նման ֆիգուրներում տղամարդկային ու կանացի կերպարանքները ֆորմի ու համաչափության տեսակետից միանման են: Բեհզադի քնարական ֆիգուրներում տղամարդիկ ու կանայք միայն առանձնացվում են իրենց գլխի ու դեմքի բաժնում կրած հագուստով: Օրինակ տղամարդիկ պատկերված են իրենց գլխին նկատվող գլխարկով, թագով կամ փաթաթանով, իսկ կանայք ծածկոցով և եռանկյունաձև կամ էլ սովորական գլխաշորով: Պատկերային այս յուրահատկությունն իրանական գեղանկարչության մեջ երկար անցյալ ունի և ներշնչված է պարսից գրականության մեջ մարդու դեմքի ու մարմնի գեղեցիկ նկարագրությունից:
Բեհզադի ստեղծագործություններում մարդկային ֆիգուրների երկրորդ խումբը «Դերվիշային ֆիգուրներ»-ն են: Բեհզադը հասակ է նետել միստիկական ուսուցումներից ու սուֆիական հույզերից ազդված միջավայրում: Նրա անվանի ուսուցիչներից Խաջե Միրաքը և Մոլանա Դարվիշ Մոհամմեդը ինչ-որ կերպով հակված են եղել սուֆիզմին: Բեհզադի գլխավոր հովանավորներից համարվող Սոլթան Հոսեյն Բայղարայի նախարար Ամիր Ալիշիր Նավային Նաղշբանդիե աղանդի հայտնի դեմքերից է եղել: Բեհզադն ինքն էլ նիստ ու կաց է արել ժամանակի հայտնի միստիկ ու գրականագետ Շեյխ Աբդոլռահման Ջամիի հետ ու այդ պատճառով էլ Բեհզադի ստեղծագործություններում ակնհայտ է սուֆիական գաղափարների ու սիմվոլների ազդեցությունը: Դերվիշային ֆիգուրները լավագույն միջոցն են որի օգնությամբ կարելի է ծանոթանալ Բեհզադի ստեղծագործություններում այդ ազդեցության հետքերին: Այս ֆիգուրները նկարված են հավաքական կամ անհատական կերպով և երբեմն էլ պատկերվել են քնարական կամ սովորական ֆիգուրների կողքին:
Այս կարգի ֆիգուրների դեմքը համեմատաբար քաշված է և հակառակ քնարական ֆիգուրներին նրանց այտերը ուռուցիկ ու ոսկրոտ են: Դերվիշային ֆիգուրների մաշկի գույնը մուգ է: Հաճախ սև, սրճագույն կամ սպիտակ երկար ու կանոնավոր մորուքը, հասակի կարճությունն ու կորությունը և ընդհանրապես ծերունու կերպարանք կրելը Բեհզադի ստեղծագործություններում այս տեսակ ֆիգուրների յուրահատկություններից են:
Բեհզադի ստեղծագործություններում մարդկային ֆիգուրների երրորդ խումբը ընդհանրական ֆիգուրներն են: Բեհզադի ստեղծագործություններում ընդհանրական են կոչվում այն ֆիգուրները, որոնք մարդկանց պատկերում են առօրյա աշխատանքի պահին: Թեյմուրյան շրջանի արհեստներից շատերում կարելի է սուֆիզմի ինչ-որ հետք գտնել: Այս ուսմունքն ակամայից համապատասխանել է Բեհզադի հոգեկան ու ներքին ապրումներին: Հավանաբար մանկության շրջանում Բեհզադի որբություն ու չքավորությունը հասարակության այդ խավի հանդեպ նրա հակման հարցում դերակատար են եղել: Ընդհանուր առմամբ Թեյմուրյան ժամանակաշրջանում Իրանի հայտնի քաղաքների, այդ թվում Սամարղանդի ու Հարաթի ընդհանուր պատկերը Բեհզադի ստեղծագործություններում նման ֆիգուրների ստեղծման համար ներշնչման աղբյուր է համարվել և Խորնաղի պալատի կամ Սամարղանդի մզկիթի կառուցման պատկերները կարելի է նման ֆիգուրների օգտագործման գագաթնակետը համարել:
Ընդհանրական ֆիգուրները երբեմն քնարական ֆիգուրների նման կլոր և առանց բեղերի, իսկ երբեմն էլ դերվիշների նման սուր ու մորուքավոր են: Բեհզադի ստեղծագործություններում հասարակության այս խավի մաշկի գույնը բազմերանգ է և ինչ-որ կերպով արտացոլում է հասարակության տարբեր խավերն ու նույնիսկ ազգությունները: Այս բազմազանությունը նաև նկատվում է ֆիգուրների ֆորմում ու պատկերման վիճակում, հատկապես որ ընդհանրական ֆիգուրները հաճախ պատկերված են աշխատանքային բնական եռուզեռի ու ակտիվության պայմաններում: Օրինակ շինարարներն ու սպասավորները երկար ու քաշված հասակ ունեն ու նրանց հասակը նույնիսկ գերազանցում է քնարական ֆիգուրներին: Գյուղացիներն ու հովիվները կարճահասակ ու գեր են պատկերված: Արվեստաբանների համոզմամբ ընդհանրական ֆիգուրները կարելի է Քեմալեդդին Բեհզադի ստեղծագործություններում ֆիգուրների գլխավոր տեսակը համարել, ինչն արտացոլում է մարդկային ֆիգուրների պատկերման գործում նրա կարողությունն ու մտքի թռիչքը:
