«Ճանաչենք իսլամը» հաղորդաշարի հերթական համարում կշարունակենք «Մաադ»-ի կամ մեռելների հարության թեմայի քննարկումն այս անգամ զրուցելով մահվան և աշխարհում մարդու կյանքի վերջակետի մասին:

Բարի երեկո թանկագին բարեկամներ: «Ճանաչենք իսլամը» հաղորդաշարի հերթական համարում կշարունակենք «Մաադ»-ի կամ մեռելների հարության թեմայի քննարկումն այս անգամ զրուցելով մահվան և աշխարհում մարդու կյանքի վերջակետի մասին:

Նախորդ հաղորդման ժամանակ ասացինք, որ մարդը կազմված է մարմնից ու հոգուց: Մարդու մարմինը բաղկացած է նյութական բաղադրություններից և ենթակա է նյութական աշխարհի օրենքներին: Նյութը շարունակաբար փոփոխություն է կրում, բայց մարդու գոյության ճշմարտությունը, որ նրա շունչը կամ հոգին է նյութեղեն չէ և չի հետևում նյութական աշխարհի օրենքներին: Հետևաբար մաշվելն ու ոչնչանալը, որոնք նյութական աշխարհի յուրահատկություններից են հոգու պարագային չեն գործում: Այդ պատճառով էլ երբ խզվում է մարդու մարմնի հետ հոգու կապը և մարմինը մահանում է, հոգին շարունակում է իր գոյությունը:

Մարդը ճամփորդի նման է, որ մի օր աշխարհ է գալիս, մի առ ժամանակ մնում է այդտեղ ու մի օր էլ մեկնելով մյուս աշխարհ է մեկնում: Այս ուղևորությունն անխուսափելի է: Աշխարհը ժամանակավոր անցուղի է, ոչ թե մշտական բնակավայր:

Մահը երկար ու բարդություններով լեցուն ուղևորության սկիզբն է, երբ ուղևորը պիտի իրեն անհրաժեշտ պաշարը վերցնի իր հետ ու պատրաստվի անվերադարձ մի ուղևորության մեկնելու համար: Քանի որ առանց հնարամտության ու առանց պաշարի ճամփորդը մնալու է ճանապարհին ու տեղ չի հասնելու: Այդ պատճառով Հազրաթ Ալին ասում է. «Աշխարհի հնարավորություններից օգտվիր հավիտենական կյանքի համար ու պատրաստիր դեպի հավիտենականություն տանող ճանապարհի պաշարը»:

Անկասկած ոչ կյանքն է մշտական և ոչ էլ մարդու մարմինը շարունակ առողջ ու կենսունակ է մնալու, ոչ կյանքի անդորրն է շարունակական լինելու և ոչ էլ երիտասարդությունն ու կենսունակությունը: Հետևաբար Հազրաթ Ալին ասում է. «Նախքան այն որ ձեր կյանքը հասնի ավարտին կամ հիվանդությունը ձեզ կասեցնի և կամ մահվան նետը ձեզ թիրախ դարձնի ու մարդկային հավաքից ձեզ խլի, շտապեք դեպի աշխատանքը»:

Մահը, որ մարմնից հոգու անջատումն է վրա է հասնում հանկարծակի: Երբեմն մարդ ապագա տարիների ու օրերի համար ծրագրեր է մշակում, սակայն հանկարծ վրա է հասնում մահվան փոթորիկը և նրա բոլոր իղձերն ու երազանքները հօդս են ցնդում:

Աշխարհում մարդու կյանքի վերջին փուլում ու հավիտենական կյանք մուտք գործելու սեմին վրա է հասնում հոգեվարքի պահը: Այս փուլում մարդը նոր հարցերի առջև է կանգնում: Նա երբեմն տեսարանների ականատես է լինում, որոնք աշխարհում ապրող մարդիկ չեն կարող պատկերացնել: Այդ պահին մարդ ամեն պահից առավել բացահայտում է իր արարքների ու ցանկությունների ճշմարտությունը: Նրա հայացքն առավել ընդլայնվում է և դիտում է իր կատարած գործերն ու անցած կյանքը: Զղջում ու ափսոսանք է ապրում, բայց ավաղ, որ նրա համար այլևս որևէ առիթ գոյություն չունի, և մահն ամեն պահ ավելի է պաշարում նրան:

Այս իրավիճակում իր կյանքի բոլոր վայրիվերումները ժապավենի նման դիտում է բարձր արագությամբ: Դիտելով իր կյանքի լուսավոր կետերը, որոնք նրա արժեքավոր աշխատանքների արդյունքն են հրճվանք է ապրում: Նաև դիտելով կյանքի մութ տեսարանները, որոնք նրա գործած մեղքերի արդյունք են, տխրում ու ափսոսանք է ապրում:

Քանի որ քավարանում ժամանակի անցումը տարբերվում է սովորական աշխարհից, հնարավոր է մի կարճ պահերի ընթացքում դիտել քանի ամյա կյանքը: Հենց այնպես որ քնի մեջ ժամանակային որոշ տարբերություններն ընկալելի են:

Մարդու կյանքի ամենաբարդ պահերից մեկը կյանքից, տնից, գույքից ու հարստությունից բաժանվելն է: Այդ պահին ոչ բուժող բժիշկը կարող է որևէ գործ կատարել և ոչ էլ կինը, երեխաներն ու հարստությունը կարող են մարդուն փրկել: Ղուրանը մարդու մահվան զգայուն պահը հիշատակում է, որպես «մահվան անզգայացում» և այդ կապակցությամբ ասում է. «Եվ ի վերջո վրա է հասնում մահվան անզգայացումը և մարդուն ասում են, թե դա հենց այն է, որից փախչում էիր»:

«Մահվան անզգայացում»-ը արտակարգ իրավիճակ է, որ մարդն ապրում է այն պահին, երբ մահվան նախապայմանները ստեղծվում են և նա խոր տագնապ ու մտահոգություն է ապրում: Քանի որ մահը փոխանցման կարևոր մի փուլ է, երբ մարդը պիտի խզի այս աշխարհի հետ իր բոլոր կապերը, որոնց նա տարիներ շարունակ ընտելացել է  ու պիտի մուտք գործի մի աշխարհ, որը նրա համար լիովին նոր ու առեղծվածային է: Մահվան պահին մարդը նոր հայացքի ու մտածողության տեր է դառնում, ընկալում է աշխարհի անկայունությունը և քիչ թե շատ հետմահու տեղի ունեցող դեպքերի ականատես է լինում: Այստեղ նա խոր սարսափ է զգում: Նույնիսկ մարգարեներն ու Աստծո առաքյալները, որոնք մահվան պահին հոգեկան անդորր են ունենում, զերծ չեն փոխանցման այդ պահի բարդություններից ու տառապանքներից:

Ինչպես այաում ասված է, մահվան անզգայացման մեջ գտնվող մարդուն ասում են դա հենց այն է, որ տառապալի էր համարում ու դրանից փախչում էիր: Այո, մահը իրականություն է, որ շատ մարդիկ դրանից խույս են տալիս, քանի որ դա ոչնչացում ու անէացում են համարում, ոչ թե անցում դեպի հավիտենական կյանքը: Դա կամ աշխարհի ու աշխարհիկ բարիքների հետ նրանց ամուր կապերի պատճառով է, որից չեն կարողանում բաժանվել և կամ իրենց վկայականը սև լինելու պատճառով: Ամեն դեպքում դա բոլորին սպասվող ճակատագիր է և որևէ մեկը դրանից չի կարող խուսափել:

Հազրաթ Ալին «Նահջ-օլ-Բալաղե»-ի 109-րդ քարոզում կենդանի ու հնչեղ կերպով ուրվագծել է մահվան պահը: Ասում է. «Մահվան անզգայացումը և դրան զուգահեռ իրենց ունեցածը կորցնելու ափսոսանքը, տիրապետում են նրանց, նրանց մարմնի անդամները թուլանում ու դեմքերը շառագունում են, հետզհետե մահը ներթափանցում է, նրանց ու նրանց լեզվի միջև տարածություն է ընկնում, մինչդեռ նա դեռ իր ընտանիքի մեջ է, նրա աչքերը տեսնում ու ականջները լսում են և ուշքն ու միտքը գործում են, բայց չի կարողանում խոսել: Խորհում է այն մասին, թե իր կյանքը  ի՞նչ ուղղությամբ է վատնել ու կյանքն ինչպե՞ս է անց կացրել: Հիշում է այն հարստությունը, որոնց համար ջանք է գործադրել ու դա կուտակել է ճիշտ կամ սխալ միջոցներով ու կրում է դրա պատասխանատվության բեռը: Մինչդեռ հասել է դրանցից բաժանվելու պահը: Դրանք բաժին են հասնում ժառանգներին ու նրանք օգտվելու են դրանից, սակայն դրանց համար պատասխանատու է ինքը»:

Մարդու այս աշխարհից մյուս աշխարհ փոխադրվելու պահին տեղի ունեցող հարցերից մեկը անցած կյանքի համար խոր ափսոսանքն է: Երբ վրա է հասնում անհավատների ու մեղավորների մահը և նրանք կորցնում են այս աշխարհում ապրելու իրենց հույսը, իրենց կատարած գործերի համար զղջում են և իրենց դիմագրաված մեծ տառապանքից փրկվելու համար, փափագում են, որ երանի հնարավոր լինել կրկին աշխարհ վերադառնալ ու արժանի աշխատանքներ կատարել:

Ղուրանը բազմաթիվ այաներում անդրադառնում է հավատուրացների ու չարագործների ափսոսանքին ու զղջումին: Օրինակ «Մոմենուն» սուրայի 99-րդ և 100-րդ այաներում ասում է.

«Նրանք շարունակում են իրենց սխալ ու փուչ ճանապարհը մինչև որ հասնում է նրանցից մեկի մահվան պահը: Ասում է. «Իմ Արարիչ, ինձ վերադարձրու, գուցե բարի գործեր կատարեմ»: Նրանք ասում են «Երբեք, դա նրանք միայն ասում են, իսկ վերադառնալուց հետո դա չեն կատարելու և նրանց թիկունքում քավարանն է մինչև այն օրը երբ հարություն առնեն»:

Մեղավորները մահվան պահին իրենց ցավալի ճակատագրի ականատես լինելով իրենց կատարած գործերի համար զղջում են: Ղուրանը այսպես է բնութագրում մահվան սեմին հայտնված հանցագործների վիճակը: Նրանք շարունակում են իրենց գեշ արարքները մինչև որ նրանցից մեկի մահը վրա է հասնում: Այդ ժամանակ երբ նա նկատում է, որ կտրվում է այս աշխարհից ու այլ աշխարհ է մուտք գործում, նրա աչքերի առջևից վերցվում է տգիտության ու եսասիրության քողը:

Ասես իրենց աչքերով տեսնում են իրենց ցավալի ճակատագիրը: Իրենց առջև տեսնում են կյանքի վատնված պահերն ու հարստությունը, անցյալի թերացումներն ու գործած մեղքերը, նաև դրանց ցավալի հետևանքները: Խիստ զղջում են:

Ահա այդ պահին նրանք աղաղակում ու ասում են. «Ով իմ տեր Արարիչ, ինձ աշխարհ վերադարձրու: Գուցե կարողանամ իմ անցյալը սրբագրել ու իմ թերացումների փոխարեն բարի գործեր կատարել:

Բայց քանի որ արարչագործության օրենքը որևէ մեկի, անկախ նրա բարեգործ կամ չարագործ լինելուց, վերադարձի իրավունք չի տալիս այս ցանկությունը չի կարող իրականություն դառնալ: Հետևաբար նրանք մերժվում են ու բացասական պատասխան են ստանում: Ոչ: Որևէ դեպքում վերադարձի ճանապարհ գոյություն չունի: Իհարկե, այն արտահայտությունը, թե «Աստված ինձ այս աշխարհ վերադարձրու, գուցե կարողանամ իմ սխալները հատուցել», ցանկացած չարագործ անձի անհիմն հավակնությունն է, որ պատժի պահին դիմում է դրա օգնության: Իհարկե նման անձինք երբ փրկվում են աղետից, կրկնում են իրենց նախկին գործերը:

Հիշատակված այաի վերջում չափազանց կարճ, սակայն իմաստավոր ակնարկ է կատարվել քավարանի առեղծվածային աշխարհին: Այաում ասված է. «Նրանց թիկունքին քավարանն է, մինչև այն օրը երբ հարություն կառնեն»: