Фалсафа ва торихчаи шаби Ялдо

Дер замонест, ки мардумони эронӣ ва бисёре аз ҷомеъаҳои дигар дар оғози фасли зимистон маросимеро бар по медоранд, ки дар миёни қавмҳои гуногун номҳо ва ангезаҳои мутафовите дорад.

Дар  Эрон ва сарзаминҳои  ҳамфарҳанги муҷовир аз шаби оғози  зимистон бо номи  шаби чилла ё шаби  Ялдо ном мебаранд, ки  ҳамзамон бо шаби  инқилоб(тағйирот)и зимистонӣ аст. Ба далели  диққати  гоҳшумории  эронӣ ва  интибоқи комили он бо тақвими табиӣ ҳамвора  ва дар ҳамаи  солҳо инқилоби зимистонӣ баробар бо шомгоҳи  сиюми   озармоҳ ва бомдоди якуми даймоҳ аст. Ҳарчанд имрӯза бархе ба иштибоҳ бар ин гумонанд, ки  маросими  шаби чилла барои рафъи  наҳсонияти  дарозтарин   шаби сол  баргузор  мешавад. Аммо  медонем, ки  дар боварҳои куҳани эронӣ ҳеҷ рӯз ва шабе наҳс ва бадявм шинохта намешудааст.  Ҷашни  шаби чилла  ҳачун бисёре аз оинҳои  эронӣ реша дар  руйдоди кайҳонӣ дорад.

Хуршед дар ҳаракати солонаи худ дар охири тирамоҳ  ба поинтарин  нуқтаи уфуқи ҷанубу шарқӣ мерасад, ки муҷиби  кутоҳ шудани  тули рӯз ва афзоиши  замони торикии шаб мешавад. Аммо  аз оғози  зимистон ё инқилоби зисмистонӣ хуршед дигарбора  ба сӯи  шимолу шарқӣ боз мегардад, ки натиҷаи  он афзоиши  рушаноии рӯз ва коҳиши  шаб аст. Ба иборати дигар  дар шашмоҳаи оғози тобистон то оғози  зимистон дар ҳар шабонарӯз хуршед андаке поинтар аз маҳалли  пешини худ дар уфуқ тулуъ мекунад, то дар ниҳоят дар оғози  зимистон ба поинтарин  ҳадди ҷанубии худ бо фосилаи  23/5 дараҷа аз шарқ тулуъ ё нуқтаи  эътидолайн бирасад. Аз ин рӯз ба баъд масири  ҷобаҷоиҳои  тулуъи хуршед баракс шуда ва  дубора  ба сӯи боло  ва нуқтаи инқилоби  тобистонӣ боз мегардад. Оғози  боз гардидани  хуршед ба сӯи  шимолу шарқӣ ва афзоиши  тули рӯз дар андеша ва  боварҳои  мардуми  бостон ба унвони  замони  зоиш ё таваллуди  дигарбораи хуршед дониста мешуд ва онро гиромӣ ва фархунда  медоштанд.

Дар гузашта  оинҳое дар ин ҳангом баргузор  мешудааст, ки яке аз онҳо ҷашни шабона ва бедорӣ то бомдод ва тамошои тулуъи  хуршеди тозамутаваллидшуда будааст. Ҷашне, ки аз  лозимаҳои он  ҳузури куҳансолон ва бузургони хонавода  ба намоди  куҳансолии  хуршед дар поёни  тирамоҳ  будааст ва  ҳамчунин хурокиҳои  фаровон барои бедории дарозмуддат, ки ҳамчун анор ва тарбус  ва санҷид ба  ранги  сурхи хуршед бошанд.

Бисёре аз адиён низ  ба  шаби чилла  мафҳуми  динӣ  доданд. Дар оини Митро (ва баъдҳо бо номи кеши  Меҳр)  нахустин рӯзи  зимистон ба номи   хурарӯз(хуршед рӯз) рӯзи  тавалуди  меҳр ва нахустин рӯзи  соли нав ба шумор  меомадааст ва имрӯза коркарди худро дар тақвими  мелодӣ, ки идомаи  гоҳшумории митроӣ аст ва ҳудуди  чаҳорсад сол пеш аз  мабдаъи мелодӣ  ба вуҷуд омадааст, идома медиҳад. Фирқаҳои  гуногуни исавӣ бо тавофутҳое  зодрӯзи Масеҳро дар яке аз рӯзҳои наздик ба инқилоби  зимистонӣ медонанд ва ҳамчунин ҷашни  соли нав ва крисмасро ҳамчун тақвими куҳани систонӣ дар ҳамин  ҳангом баргузор мекунанд. Ба ривояти  Берунӣ мабдаъи солшумории тақвими куҳани Систонӣ аз оғози  зимистон будааст ва ҷолиб инки  номи нахустин  моҳи сол онон низ "Крест" будааст. Мансуб доштани  милод ба милоди Масеҳ ба қуруни  мутаъахиртар  боз мегардад ва пеш аз он  онгуна, ки Абурайҳони  Берунӣ дар Осорулбоқия нақл кардааст манзур аз милод, милоди меҳ ё  хуршед аст. Номгузории нахустин моҳи зимистон ва соли нав бо номи  дай ба маънои  додори Худованд аз ҳамон  боварҳои  митроӣ  сарчашма  мегирад.

Нахустин рӯзи  зимистон дар назди   хуррамдиноне, ки  пайрави  Маздак- қаҳрамони  бузурги  миллии Эрон  будаанд сахт гиромӣ ва бузург  дониста мешуд ва аз он  бо номи  Хуррамрӯз ёд мекарданд ва оинҳои  вижа доштаанд. Ин маросим ва низ  солшумории   оғози зимистон  ҳануз дар  миёни бархе қавмҳо   дида мешавад, ки намунаи  он тақвими  маҳаллии   Помир ва Бадахшон  (дар шимоли Афғонистон ва ҷануби  Тоҷикистон) аст.

Ҳамчунин дар тақвими куҳани арманӣ  низ аз нахустин  моҳи соли  нав бо номи  Новосорд ёд шудааст, ки  бо вожаи  авестоии  навсирзаҳ ба маънои  соли нав  дар пайванд аст.

Ҳарчанд баргузории  маросими  шаби чилла  ва милоди Хуршед дар суннати  динии зардуштиён пазируфта нашудааст, аммо  ахиран онон  низ мекушанд  , то ин  маросимро  ҳамчун  дигар  эрониён баргузор кунанд. Албатта  дар шибҳитақвими  навзуҳур , ки  бархе зартуштиён аз он  истифода  мекунанд ва дорои  собиқаи  таърихӣ дар Эрон нест замони  шаби чилла  бо  24 озармоҳ мусодиф мешавад, ки на  бо тақвими табиӣ интибоқ дорад ва на  бо гоҳшумории дақиқи  эронӣ ва на бо гуфтори Абурайҳони Берунӣ, ки аз  шаби чилла  бо номи  иди Навадрӯз ёд  мекунад. Аз онру, ки  фосилаи  шаби чилла  бо наврӯз навад рӯз аст.

Имрӯза  метавон  тавалуди  хуршедро  онгуна, ки пешиниёни мо ба наззора  менишастаанд тамошо кард: Дар даврони  бостон   биноҳое барои  санҷиши    расидани хуршед ба мавозеъи солона ва истихроҷи тақвим сохта  мешудааст.Яке аз  муҳимтарини онҳо Чортоқи   Ниёсари  Кошон аст, ки  феълан танҳо бинои солими   боқимонда  дар ин замина дар  Эрон аст.

 Ҳофиз дар шаби Ялдо

Маъмулан дар шаби Ялдо  расм бар ин аст, соҳибхона девони  Ҳофизро  ба бузургтари  хонавода, ки  савод дорад, медиҳад.Сипас ҳар як аз  меҳмонон ният карда ва бузурги маҷлис ин ҷумларо  мегуяд ва тафаъуле ба ганҷинаи  Ҳофиз мезанад:” Э Ҳофизи шерозӣ/ ту маҳрами  ҳар розӣ/ бар мо назар андозӣ/ қасам ба Қурони маҷиде, ки  дар сина дорӣ...” ё ҳар чизе шабеҳ ба ин. Ин расм  яке аз  русуми  пуртарафдори  шаби Ялдост, ки имрӯза бо фановарии рӯз низ  ба   рӯз шудааст. Ба тавре, ки  дар баъзе  хонаводаҳо ба ҷои  китоби  Ҳофиз, аз фолнома,  нармафзори   фоли  маҷозӣ дар роёна ва пойгоҳҳои  интернетии вижаи фол, нармафзорҳои  вижаи телефони ҳамроҳ ё дастӣ  сомонаи  паёми кутоҳ  ё паёмак   барои  анҷоми  ин расм истифода мекунанд, ки саргармии хубе барои  хонаводаҳо дар ин дарозтарин  шаби   сол аст.

Пешинаи ҷашн Ялдо ва ҷашнҳое ки дар  ин шаб баргузор мешавад, як суннати   бостонӣ  аст ва пайравони  митроизм онро аз ҳазорон сол пеш дар Эрон баргузор мекарда‎анд.Дар  ин бовар Ялдо-рӯзи  таваллуди  Хуршед ва баъди  таваллуд Митро ё Меҳр аст.Ин ҷашн дар моҳи порсии «дай» қарор дорад, ки номи  офаринанда  дар замони  пеш аз зартуштӣ буда аст ки баъдан  вай ба номи  офаринанда нур маъруф шуд.Нур, рӯз ва рушаноии хуршед  нишона аз Офаридгор буд, дар ҳоле ки шаб, торикӣ ва сармо нишонае  аз Аҳриман. Мушоҳидаи тағйироти  пайвастаи  шабу рӯз мардумро ба  ин бовар расонда буд, ки шабу рӯз ё рушаноӣ ва торикӣ дар як ҷанги ҳамешагӣ ба сар  мебаранд. Рӯзҳои дарозтар  рӯзҳои  пирӯзии рушаноӣ буд, дар ҳоле ки рӯзҳои  кутоҳ нишона‌е  аз ғалабаи ٔторикӣ.Ялдо баргирифта аз вожа‎ий сурионӣ аст ва мафҳуми он « Милод» аст (зеро бархе муътақиданд, ки Масеҳ дар  ин шаб ба дунё омад).

Эрониёни  бостон  ин шабро шаби  таваллуди илоҳаи  Меҳр «Метро» ме‎‎пиндоштнд ва ба ҳамин далел  ин шабро ҷашн ме‎гирифтанд ва гирди  оташ ҷамъ ме‎шуданд ва шодмона рақсу пойкубӣ  ме‌карданд. Он гоҳ хони  алвон ме‌густарданд ва « Миязд » нисор ме‌карданд. « Миязд » назр  ё валимае буд, ғайринушиданӣ, монанд гушту   нон ва шириниву   халво  ва дар оин‎и Эрони бостон барои ҳар маросим ҷашну  сурури оинӣ, хон  ме‌густарданд, ки бар он афзун бар олоту   адавоти  ниёиш, монанди оташдон, атрдон, бухордон, бирас ва ғийра, бароврда‎ҳо ва фароварда‎ҳои  хурдании  фасл ва хурок‎иҳои  гуногун, аз ҷумла хуроки  муқаддас ва оини вежа‌е ки онро « Миязд » меномиданд, бар суфраи  ҷашн мениҳоданд. Бовар бар  ин асос  низ бйни  мардум ройиҷ буд, ки дар шаби  Ялдо, Қорун (сарватманди  афсонаӣ), дар ҷомаи куҳна ҳезумшикнон ба дари хонаҳо  меояд ва ба мардум ҳезум  медиҳад  ва  ин ҳезум дар субҳи  рӯзи баъд аз шаби  Ялдо  ба шимши  зар табдил ме‌шавад, банобарин  бовармандон ба  ин бовар  шаби  Ялдоро то субҳ ба интизори  аз роҳ расидани  ҳезумшикани  зарбахш ва ҳадяи  ҳезумини  худ бедор мемонданд ва маросими  ҷашну   сурур ва шодмонӣ бар по ме‌карданд.Ҷашни Ялдо дар Эрони имрӯзҶашни Ялдо дар Эрони имрӯз низ бо  гирдиҳам омадан ва шаб‎нишинии  аъзои  хонаводаву ақвом дар канори якдигар баргузор ме‎шавад. Оини шаби Ялдо ё шаби  чилла  хурдани  оҷил(нуқл)и махсус, тарбус , анор ва шириниву    меваҳои гуногун аст, ки ҳама ҷанбаҳои ٔнамодин  доранд ва нишонаи ٔбаракат, тандурустӣ, фаровонӣ ва шодкоми ‌ҳастанд. Дар  ин шаб ҳам мисли ҷашни  Тиргон, фол гирифтан аз китоби  Ҳофиз  расм аст. Ҳозирон бо интихоб ва шикастани  чормағз  аз рӯи  пучӣ  ва ё  пурии  он  оянда‌ро пешгӯӣ  мекунанд.Ялдои  эронӣ, шабе ки хуршед аз нав зода ме‌шавадЯлдо дар афсонаҳо  ва устура‌ҳои  эронӣ  ҳадиси  милоди ишқ аст, ки ҳар сол дар «Хуррамрӯз» муқаррар мешавад.Дар замони   Абурайҳон Берунӣ ба Даймоҳ, « Хурмоҳ» (Хуршедмоҳ) низ ме‌гуфтанд, ки нахустин рӯзи он Хуррамрӯз ном дошт  ва моҳе буд, ки оини бисёре дар он баргузор мешуд. Аз он ҷо ки Хуррамрӯз, нахустин рӯзи дай моҳ, дарозтарин  шаби  солро пушт сар дорад пайвастани  он бо Хуршед маънои жарф меёбад. Аз паси  дарозтарин  шаби  сол, ки Ялдо номида ме‌шавад Хуршед аз нав зода ме‌шавад ва табиат дубора оҳанги зиндагӣ соз мекунад  ва хуррамӣ ‌ ҷаҳонро фаро  мегирад.Лозим ба зикр аст Ялдо дар сарзаминҳои фалоти  Эрон, Русия  ва дигар кишварҳои  бо пешинаи   торихӣ  баргузор ме‌шавад.