15-май - Фирдавсийни хотирлаш ва форс тилини ҳимоя қилиш куни

Эрон тақвимидаги 25-урдубехшт (15-май) Шоҳнома шоири шарафига ҳамда форс маданияти ва адабиёти йўлидаги саъй-ҳаракатлари учун “Ҳоким Абулқосим Фирдавсий ва форс тилини ҳимоя қилиш” хотираси куни деб номланган. Ҳар йили шу куни алоҳида тантанали маросим ўтказилиб, бу буюк шоир хотираси абадийлаштирилади. Форс тилини асраб-авайлаб, келажакка қимматли мерос қилиб қолдирган ушбу буюк шахсият улуғланади.

Тил умумий ўзига хосликни шакллантиришнинг энг муҳим элементларидан бири ҳисобланади. Аксарият маданиятшуносларнинг фикрига кўра, тил жамоавий ўзига хосликни яратиш учун энг муҳим маданий элементдир. Асрлар давомида Эрон халқини боғлаб келган форс тили кўп паст-баландликлардан ўтган. Айни пайтда бу ўзгаришларда шоирларимиз катта рол ўйнаган. Дарҳақиқат, турли даврларда шоирлар форс тилининг посбонлари бўлган.

Форс тилининг қимматли посбонларидан бири донишманд Абулқосим Фирдавсий бўлиб, унинг ёрқин “Шоҳнома” асари форс тили ва эронлик ўзлигини сақлаб қолишда инкор этиб бўлмас аҳамият касб этган. “Шоҳнома” мифология, тарих ва адабиётнинг турли жабҳаларида ўрганилиб, бу тадқиқотларнинг ҳар бирида ушбу қимматли китобнинг қадриятларидан бир бурчак эътироф этилган ва жорий қилинган.

Шоҳнома 60 000 мисрадан иборат эпик ва шеърий асар бўлиб, Эрон тарихининг бошланишидан ҳикояларни ўз ичига олади ва уни Пишдодий, Киёниён, Парфия ва Сосонийларнинг тўрт сулоласи даврида тасвирлайди.

Бу асар уч қисмдан иборат: мифологик: Киомарс давридан то Феридун подшолигигача, қаҳрамонлик: Кавеҳ Оҳангарнинг кўтарилишидан Ростам вафотигача, тарихий: Баҳман салтанати ва Искандарнинг пайдо бўлишидан то сосонийларнинг қулашигача.

Шоҳнома маънавий-ахлоқий таълимотлар, мардлик ва жасурлик, ватанпарварлик, бағрикенглик туйғулари таърифларига бой китобдир. Фирдавсий Сомоний ва Ғазнавийларнинг қизғин даврида яшаган бўлса-да, ўзининг инсонпарвар ва раҳм-шафқатли эътиқодидан асло четга чиқмаган, ғурурли ва эркин яшаган. Фирдавсий назарида “эҳсон” ва “яхшилик” тушунчалари эронийларнинг қараши ва идеализмида боғланган икки тушунчадир.

Чуқурроқ назар ташлайдиган бўлсак, айтиш керакки, Шоҳнома сўз хазинаси ва форсий фасоҳат хазинасидир. Шу боисдан ҳам Шоҳнома билан ҳамма яхши мулоқот қилади ва Шоҳнома ўқувчиси учун ноаниқлик камроқ бўлади.

Форс тилининг қайта тикланиши ва қадимги Эроннинг ўтмиш тарихи донишманд Абулқосим Фирдавсий туфайлидир ва бу улуғ зот исломгача бўлган Эрон маданиятини исломдан кейинги Эрон маданияти билан донолик билан боғлаб, Шоҳномани яратишда Эрон динлари ва эрон эътиқодларидан фойдаланган. Фирдавсий ўша даврнинг юқори ижтимоий табақаларидан бири ҳисобланган деҳқон бўлгани учун у Эроннинг қадимий маданияти ва маросимларидан хабардор бўлган ва бу билимлар унинг шеърий дунёқарашини ривожлантирган.

Аболқосим Фирдавсий форс тилини унга таҳдид солаётган нишаб ва таназзулдан кўтаришдан ташқари, эронликларнинг ўзига хослиги ва афсонавий қаҳрамонлари сингари маданият ва адабиёт майдонига қўрқмасдан кириб келди ва сўзлаш қобилияти ва маҳорати билан барчани лол қолдирди.

Фирдавсий Эрон ва дунёнинг энг кўзга кўринган шоирларидан бири, мусулмон бўлган, айни пайтда барча динларга ҳурмат билан қараган. У эпик шеърлар яратиш орқали форс тилини қайта тиклаш, Эроннинг маданий, адабий, сиёсий ва диний бирлигини сақлашда муҳим рол ўйнади, Эрон деб аталган минтақада барча элат ва динларнинг бирлигини таъкидлади.

Фирдавсийнинг Шоҳнома асари турли вазиятлардаги барча инсоний ҳолатларни достон шаклида кўрсатиб, уни яхши таҳлил қилиб, тушунтириб берган. Маънавий муҳит Шоҳномада ҳам, ер юзидаги инсоннинг кундалик ҳаётида ҳам кўринади. Бу буюк асарида Фирдавсий ўлим, ишқ, Аллоҳ, аёл, бахт, иймон, ватан, ҳикмат, маънавият, уруш ва тинчлик, адолат ва бошқа муҳим илоҳий ва инсоний масалаларга ишора қилади. Шоҳнома форс тилидаги барча китобларга тенг келоладиган том маънодаги етуk асар.Эҳтиёткорлик билан изласак, форсий тилдаги муҳим китобларда Шоҳномада ўз манбасига эга бўлмаган маъно, ҳикмат, тарбия ва тафаккур йўқлигини кўрамиз.

Шубҳасиз, Шоҳнома дунёдаги энг муҳим достон бўлиб, унда адолат ва тўғри яшашнинг икки тамойилига урғу берилган. Шоҳномада инсонга ўргатилган нарса одоб, аҳлоқ ва узоқни кўра билишдир. “Шоҳнома”да огоҳлик, донолик, мўътадиллик, бахт-саодат ва бир сўз билан айтганда, ҳаётни роҳат ва қадрли қиладиган барча нарсалар мадҳ этилган, қадрланган.

Шоҳноманинг Эрон учун аҳамияти ҳақида тарихчи ва мисршунослардан бири шундай дейди:

"Қибтий тили ва қадимги Миср адабиёти арабларнинг бу ерга бостириб киришида вайрон бўлган ва унутилган ва бугунги кунда Мисрнинг расмий тили араб тилидир, чунки мисрликларда Фирдавсий ўхшаган ҳеч ким йўқ эди. Миср цивилизация, тарих, маданияти араблар бостириб кириши билан ўз мавжудлигини йўқотди. Миср маданияти ҳақида гапира олмаймиз, чунки у ерда бугун ўша маданиятга эга халқ йўқ. Лекин Фирдавсий Шоҳнома билан Эрон достонларининг маданияти, тили ва тарихини абадийлаштирган”.

Фирдавсий шунчаки шеърият орқали тирикчилик қилмоқчи бўлган шоир эмас, агар бўлса, узоқ йўлни босиб ўтмаган бўларди. У, шунингдек, қизиқувчанлик ва эҳтимол, қадимги Эрон маданиятига бўлган иштиёқ учун ҳам ижод қилган. У ўз даврида “ким” ёки ўзликни қидирган ҳаракатга мансуб бўлиб, бошқача айтганда, Сомоний ҳукуматида умумий ўзликни белгилашга қаратилган ва Эрон маданиятига холислик беришга ҳаракат қилган муносабат унга ва унинг йўлига чуқур таъсир кўрсатган. 

Фирдавсий нафақат ўтмиш ҳикояларини қайта тиклашга интилган, балки уни ўзликни сақлаш учун зарур деб билган. Шунунг учун шуни таъкидлаш керакки, бу масала шунчаки ўтмишнинг тимсоли эмас, бу афсонавий аура ва афсонавий тарихдаги ўтмиш эмас, балки  туйғусини қайта киритишга интиладиган ва маёқ бўлган онгли композициядир. Ҳаммани очиқ тутинг.

Агар Фирдавсий ўтмиш воқеаларини ўша давр шароити ва ақидавий тараққиётидан қатъи назар, такрорламоқчи бўлганида, ҳеч қачон бундай матн яратилмас эди. У ўзининг “Маъбудаси” ва бошқа ёзма ва оғзаки манбаларнинг хаёлий, тўғрироғи афсонавий жиҳатларини камайтириб, ҳатто тарихчи ролини ҳам ўйнамайди. У кўпроқ ишончли сўзловчи ва бу хазиналарни кўздан кечирувчи ҳикоячидир. Фирдавсий узоқ йиллар куйлади, узоқ йиллар кутди, “Шоҳнома” матнини таҳрир қилиб, Эрон жамияти ва ҳатто дунёга бардавом ва бенуқсон асар тақдим этди. Моддий ва сиёсий баҳоналардан ҳам юқори мақсадни кўзлаган ва шубҳасиз кимда шундай мақсад бўлса, ўз халқи ва жамияти томонидан қабул қилинади ва шу йўлда муваффақиятга эришади.