Саломатлик журнали (6)
Қандли диабет (2 қисм)
Олдинги дастурда сиз диабет ва унинг турлари ҳақида билиб олдингиз. Ушбу бўлимда биз сизни ушбу касалликнинг ножўя таъсирлари, касалликни назорат қилишда тўғри овқатланишнинг ўрни, олдини олиш ва даволаш йўллари, ушбу касалликни даволашда баъзи нотўғри тушунчалар билан таништирмоқчимиз. Қандли диабет бир қатор ножўё таъсирларга эга. Касаллик қанча узоқ давом этса, охир-оқибат одамлар ҳаётида қайтарилмас оқибатларга олиб келадиган асоратлар хавфи шунчалик юқори бўлади.
Қандли диабет турли хил юрак-қон томир муаммолари, жумладан коронар артерия касаллиги, кўкрак қафасидаги оғриқлар (стенокардия), юрак хуружи, инсулт ва атеросклероз (томирларнинг қаттиқлашиши) хавфини оширади. Бу буйракларга ҳам таъсир қилади ва буйрак этишмовчилиги ёки қайтарилмас буйрак касаллигига олиб келиши мумкин. Қандли диабетнинг яна бир асорати - бу кўрликка олиб келиши мумкин бўлган ретинал қон томирларининг шикастланиши (диабетик ретинопатия). Бундан ташқари, катаракт ва глаукома каби бошқа кўз касалликлари хавфини оширади. Оёқларда нервларнинг шикастланиши ёки оёқларда қон оқимининг ёмонлиги диабетнинг бошқа асоратлари ҳисобланади. Бу ҳолат оёқда жиддий инфекцияларни келтириб чиқаради, улар камдан-кам ҳолларда тузалади ва охир-оқибат ампутацияга олиб келиши мумкин. Қандли диабет одамларни тери муаммоларига, шу жумладан бактериал ва қўзиқорин инфекцияларига кўпроқ мойил қилиши мумкин. Қандли диабет билан оғриган одамларда эшитиш муаммолари кўпроқ учрайди. 2-тоифа қандли диабет Алтсгеймер касаллиги каби касалликлар хавфини ошириши мумкин. Депрессия 1 ва 2-тоифа диабетга чалинган одамларда кенг тарқалган бўлиб, уни бошқариш қийин.
Ҳомиладорлик диабети билан оғриган аёлларнинг аксарияти соғлом болаларни туғадилар. Шундай бўлса-да, назорациз қондаги қанд миқдори она ва чақалоқ учун муаммоларга олиб келиши мумкин. Боланинг ҳаддан ташқари ўсиши чақалоқдаги ҳомиладорлик диабети туфайли юзага келиши мумкин бўлган асоратлардан биридир. Ортиқча глюкоза плацентадан ўтиб, чақалоқнинг ошқозон ости бези кўпроқ инсулин ишлаб чиқаришига олиб келиши мумкин. Бу чақалоқнинг жуда катта ўсишига олиб келиши мумкин. Ҳомиладорлик қандли диабети билан оғриган оналарнинг чақалоқлари ҳам семизлик ва 2-тоифа диабет хавфи остида.
Ҳомиладорлик диабетининг оналарга ҳам ўзига хос салбий таъсири бор. Прееклампси каби асоратлар ҳомиладорлик даврида юқори қон босими, идрорда ортиқча протеин, оёқ ва сонларда шишиш билан тавсифланади. Бу асорат она ва чақалоқ учун жиддий ва ҳатто ҳаёт учун хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, бир ҳомиладорликда қандли диабет билан касалланган она кейинги ҳомиладорликда яна диабетга дучор бўлиш эҳтимоли кўпроқ. Онада 2-тоифа диабет ривожланиш хавфи ҳам ортади.
Қуйида биз диабетга чалиниш хавфини орттирувчи энг кенг тарқалган омилларни кўриб чиқамиз, уларнинг баъзиларини назорат қилиш мумкин ва баъзиларини эса назорат қилиб бўлмайди.
Кам ҳаракатлик ва дангасалик назорат қилинадиган омиллардан биридир. Табиийки, ҳаракациз турмуш тарзи бутунлай сизга боғлиқ. Агар сиз овқатланиш ва ухлаш ёки шунчаки уйдан ишга бориш ва уйга қайтишга одатланган бўлсангиз ва кундалик ҳаётингизда бир неча дақиқа машқ қилиш учун вақтингиз ёки режангиз бўлмаса, сизда диабет хавфи мавжуд. Соғлигингиз учун кунига 30 дақиқа вақт ажратинг, машқ қилинг, озгина юринг, маълум масофага югуринг. Жисмоний машқлар сизга дангасалик ва ҳаракатсизлик туйғусини йўқ қилиш учун ажойиб куч беради.
Семириб кетиш ва ортиқча вазн бу касалликнинг яна бир хавф омилидир. Сизнинг танангиз қондаги қанд миқдорини тартибга солувчи инсулин деб аталадиган моддани ишлаб чиқаради. Қанчалик кўп семириб кетсангиз ва қанча кўп ёғ олсангиз, инсулин шунчалик самарасиз бўлади ва натижада қондаги қанд миқдорини тартибга солиш бузилади. Ҳафтада бир неча марта истеъмол қиладиган ёғли овқатлар ва мазали фастфуддан эҳтиёт бўлинг.
Ушбу овқатланиш тарзи семизлик ва диабетга мойил бўлади. Шифокор ёки соғлом овқатланиш мутахассиси назорати остида имкон қадар тезроқ вазн йўқотишни бошлашингиз керак. Ҳар куни машқ қилинг. Ўзингизни мунтазам равишда тортинг. Сиз идеал вазнга эришишингиз керак.
Агар сизда ҳипотироидизм ёки ҳипертироидизм бўлса, бефарқ бўлмаслик керак. Қалқонсимон без касалликлари ўз вақтида даволанмаса, у диабетга ҳам олиб келиши мумкин.
Аcантҳосис нигриcанс тери лезёнлари диабет учун яна бир хавф омилидир. Агар сиз терингизнинг орқа ва бўйин ён томонлари ва қўлтиқ остидаги тери кўпроқ ажин бўлган жойларда тери қорайиб, қалинроқ ва бахмал бўлиб қолганини ва танангизнинг бошқа қисмлари терисига ўхшамаслигини сезсангиз, эҳтимол аcантҳосис нигриcанс тери лезёнлари бўлиши мумкин. Ушбу лезён диабетда кузатилади. Агар сиз ушбу лезённи кўрсангиз, ташвишланманг, чунки бу терининг шикастланишига ташхис қўйиш ва керак бўлганда даволаниш учун гипогликемик муолажаларни бошлаш учун шифокор бор.
Қандли диабетнинг оилавий тарихи ва ёш назорат қилиб бўлмайдиган хавф омиллари саналади. Агар ота-онангиз ёки опа-сингилларингиз диабетга чалинган бўлса, сиз касалликнинг ривожланиш хавфини мунтазам равишда кузатиб боришингиз ва диабетнинг энг кенг тарқалган хавф омилларига кўпроқ эътибор беришингиз керак. Шуни билиш керакки, 40 ёшдан кейин диабет ривожланиш хавфи ортади. Шунинг учун 40 ёшда ҳар куни мунтазам равишда машқ қилиш, соғлом овқат истеъмол қилиш, ширинликларни ортиқча истеъмол қилмаслик, стрессдан қочиш, ҳаракатчан ва тетик бўлишга ҳаракат қилиш ва йилига бир неча марта шифокорга ташриф буюриб, қондаги қанд миқдорини текшириб туриш тавсия этилади. Ушбу тамойилларга риоя қилиш орқали сиз диабет ривожланиши хавфидан ҳоли бўласиз.
Ушбу тасниф билан сиз энди биласизки, агар сиз биз санаб ўтган омилларни кўрсангиз, вақт ўтишига йўл қўймаслик ва олдини олиш ёки даволаш учун шифокорга мурожаат қилишингиз керак. Сиз билишингиз керакки, қандли диабетда "даволагандан кўра олдини олиш яхшироқдир" ва кейин "эрта ташхис ва даволаш узоқ кечикиш билан кеч ташхис ва даволашдан кўра яхшироқ" дир.
Қандли диабет учун аниқ даво йўқ, аммо симптомларнинг зўрайишини сезиларли даражада камайтириш мумкин. 1-тоифа диабетда инсулин инъекцияси асосий даволаш усулларидан биридир. Бемор уйда инсулинни осонгина киритиши мумкин.
Аммо 2-тоифа диабетни назорат қилиш 1-тоифа диабетга қараганда осонроқ. Ушбу турдаги диабет отоиммüн касаллик эмаслиги сабабли, турмуш тарзини ўзгартириш унинг аломатларини сезиларли даражада камайтириши мумкин. Нотўғри овқатланиш ва семириш одамларнинг касалликка дучор бўлишида катта рол ўйнаганлиги сабабли, одам бу муаммоларни осонликча ва оддий машқларни қилиш орқали енгиши мумкин. Ҳаёт тарзини ўзгартиришдан ташқари, 2-тоифа диабет билан оғриган беморлар ҳам тиббий даволанишга муҳтож. Чунки бу дорилар қондаги қанд миқдорини пасайтиришга, инсулин ишлаб чиқариш ва реактивликни оширишга ёрдам беради. Гестацион (ҳомиладорлик) диабети билан оғриган одамлар шакар миқдорини яхши назорат қилишлари ва шу билан бирга енгил жисмоний машқлар қилишлари керак. Агар бу чоралар ёрдам бермаса, шифокорингиз қондаги қанд миқдорини паст даражада ушлаб туриш учун инсулинни буюриши керак.
2016 йилда ўтказилган тадқиқотга кўра, мунтазам жисмоний машқлар ва керакли даражада вазн йўқотиш 2-тоифа диабет ривожланиш эҳтимолини 58% га камайтиради. Қонда глюкоза ва инсулин даражасини пасайтириш, инсулин секрециясининг оғиз орқали глюкоза стимуляциясига жавобини яхшилаш, жигарнинг инсулинга сезгирлигини яхшилаш, тана саломатлигини яхшилаш, қон липидларини яхшилаш ва қон босимини пасайтириш ва руҳий саломатликни яхшилаш жисмоний машқларнинг қандли диабет касаллигидаги ижобий таъсиридан ҳисобланади.
Агар сиз биринчи марта машқ қилмоқчи бўлсангиз, шифокорингиз билан қандай қилиб тўғри дори-дармонларни қабул қилиш ва тўғри машқни танлаш ҳақида гаплашишни унутманг.
Углеводларни юқори протеинли, толага бой овқатлар билан алмаштириш қондаги қанд миқдорини тартибга солишга ёрдам беришини билиш яхши. Бундан ташқари, шакарни истеъмол қилиш ўрнига, стевия каби сунъий шакарлардан фойдаланинг. Толага бой овқатлар истеъмол қилинг, чунки толалар углеводлар ва шакарларнинг ҳазм бўлишини секинлаштиради. Рационга киритилиши керак бўлган овқатлар орасида сабзавотлар, мевалар, дон маҳсулотлари, оқсиллар ва кам ёғли сут маҳсулотлари мавжуд. Турли хил парҳез таомлар танангизни барча озиқ моддалар билан таъминлайди. 2-тоифа қандли диабет билан оғриган одамлар овқат учун камроқ калория ва камроқ углеводларни истеъмол қилишлари керак. Балиқ, ёнғоқ ва ўсимлик мойлари каби тўйинмаган ёғларга бой овқатлар ҳам қондаги шакар даражасини паст даражада ушлаб туришда жуда самарали.

Агар парҳез ва жисмоний машқлар самарали бўлмаса, жарроҳлик диабет билан оғриган одамга вазн йўқотишига ёрдам беради. Бироқ, жарроҳлик охирги чора бўлиб, бошқа муолажалар самарасиз бўлган одамлар учун қўлланилади.
Баъзи одамларда кенг тарқалган нотўғри тушунча, баъзилар доривор ўсимликлардан фойдаланиш жуда кўп ижобий таъсирга эга ва ҳеч қандай ножўя таъсирларни келтириб чиқармайди, деб ҳисоблайдилар. Бу тушунча шу қадар кенг тарқалганки, дастлаб улар доривор ўсимликларга боришга ҳаракат қилишади ва бир мунча вақт ўтгач, яхшиланиш бўлмаса, улар шундагина шифокорни кўригига боришга қарор қилишади. Аммо шуни билиш керакки, диабетни ўсимлик дори-дармонлари билан даволашда, агар эҳтиёт бўлмасангиз, нафақат сизнинг диабетингиз ҳолати ёмонлашади, балки жиддий ва таҳдидли асоратлар ҳам бўлиши мумкин.
