Нафас олиш касалликлари (қисм қисм)

"Саломатлик журнали" дастурининг олдинги қисмида биз обструктив ва чекловчи ўпка касалликларини муҳокама қилдик. Ушбу бўлимда биз биринчи навбатда бошқа муҳим чекловчи касалликни, ўпка саратонини кўриб чиқамиз ва кейин ўпка касалликларининг бошқа икки гуруҳини кўриб чиқамиз.

Ўпка саратонининг кўплаб турлари мавжуд ва у ўпканинг турли қисмларида ривожланиши мумкин. Ушбу саратон одатда ўпканинг ҳаво қоплари ичида ёки яқинида жойлашган асосий қисмларига таъсир қилади. Умуман олганда, ўпка саратони ўпка тўқимасида ҳужайраларнинг назорациз ўсиши билан тавсифланган касалликдир. Агар даволанмаса, ҳужайра ўсиши ўпкадан ташқарида атрофдаги тўқималарга ёки тананинг бошқа қисмларига метастаз деб аталадиган жараёнда тарқалиши мумкин. Бирламчи ўпка саратони деб аталадиган ўпкада бошланган саратонларнинг аксарияти эпителиядан келиб чиқадиган карсиномалардир. Кичик ҳужайрали ўпка саратони (СCЛC), арпа шаклидаги ҳужайрали саратон деб ҳам аталади. Кичик ҳужайрали бўлмаган ўпка саратони (НСCЛC) ўпка саратонининг асосий туридир.

Йўтал, қонли балғам, хириллаш ёки нафас қисилиши каби нафас олиш белгилари, вазн йўқотиш, иситма, тирноқларнинг ёпишиши каби тизимли аломатлар ёки кучсизлик ва кўкрак оғриғи, суяк оғриғи, юқори вена кава обструкцияси, ютишда қийинчилик каби маҳаллий босим белгилари ўпканинг саратон касаллигига алоқадорлигини кўрсатадиган белгилардан биридир.

Қуйида ўпка саратонининг сабаблари ва олдини олиш йўллари келтирилган.

Чекиш, ўпка саратонининг асосий сабаби бўлиб келган. Радон газини тез-тез инҳалация қилиш ҳам саратоннинг ушбу турини ривожланишида самарали эканлиги маълум. Радон рангсиз, ҳидсиз газдир. У ер қобиғидаги ураннинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлган радиоактив радийнинг парчаланишидан ҳосил бўлади. Радиация таъсирида парчаланадиган маҳсулотлар генетик материални ионлаштиради ва баъзида кансероген бўлган мутацияларни келтириб чиқаради. Радон Қўшма Штатларда чекишдан кейин ўпка саратонининг иккинчи энг кенг тарқалган сабаби ҳисобланади.  Тимур пахтаси турли ўпка касалликларини, жумладан, ўпка саратонини ҳам келтириб чиқариши мумкин. Тамаки ва асбест истеъмоли ҳам ўпка саратонига ҳисса қўшади. Ҳавонинг ифлосланиши ўпка саратони хавфини оширишга  таъсир қилади. Ҳавонинг ифлосланиши ўпка саратони хавфини бир-икки фоизга оширади. Қариндошлари ушбу касалликка чалинган одамларда ўпка саратони хавфи юқори. Металллар, ёниш маҳсулотлари, ионлаштирувчи нурланиш ва баъзи заҳарли газлар каби бошқа омиллар ўпка саратонига олиб келиши мумкин. Олдини олишнинг энг муҳим омили чекмаслик бўлиши мумкин.

Ўпка касаллиги, учинчи энг кенг тарқалган ўпка касаллиги, қон томирлари касаллиги учун тиббий атамадир. Улар ўпкада пайдо бўлади ёки ўпкага олиб келади. Ўпка томирлари касалликларининг аксарият шакллари нафас қисилишига олиб келади. Ўпка томирлари касаллигининг таърифи оддий ва юрак ва ўпка ўртасидаги йўл бўйлаб қон томирларига таъсир қиладиган ҳар қандай ҳолат. Қон юракдан ўпкага ва ўпкадан юракка қайтади. Бу жараён доимий равишда қонни кислород билан тўлдиради ва карбонат ангидридни ташқарига чиқаришга имкон беради. Шундай қилиб, юрак ва ўпканинг қон айланишининг бирон бир қисмининг шикастланиши ёки тиқилиб қолиши ўпка томирлари касаллигига олиб келиши мумкин.

Ўпка томирлари касалликларининг сабаблари шикастланган қон томирларининг турига қараб ўзгаради. Ўпка томирлари касаллиги бир неча тоифаларга бўлинади. Пулмонер артериал гипертензия - ўпка артерияларида қон босимининг ошиши. Пулмонер артериал гипертензия ўпка касаллиги, отоиммüн касаллик ёки юрак етишмовчилиги туфайли юзага келиши мумкин. Маълум сабаб бўлмаса, у идиопатик пулмонер артериал гипертензия деб аталади. Пулмонер веноз гипертензия - ўпка артерияларида қон босимининг ошиши. Ўпка веноз гипертензияси асосан конжестиф юрак етишмовчилиги туфайли юзага келади.

Юракдаги шикастланган митрал қопқоқ пулмонер веноз қон босимида рол ўйнаши мумкин. Ўпка эмболияси қон тугунларининг асосий артериядан (одатда оёқда) ажралиши, юракка ўтиши ва ўпкага помпаланиши натижасида юзага келади. Сурункали тромбоемболик касалликда, камдан-кам ҳолларда, ўпкада қон тиқин организм томонидан сўрилмайди. Натижада, организмда ўпкада кўп миқдордаги кичик қон томирлари ҳам иштирок этадиган реакция пайдо бўлади. Бу жараён аста-секин содир бўлади ва аста-секин ўпка артериал тизимининг катта қисмини зарарлайди.

Қуйида биз ушбу тоифадаги муҳим касалликни, яъни ўпка эмболиясини батафсил кўриб чиқамиз.

Ўпка эмболиясида қон тиқини тананинг бошқа қисмларидан юракка кириб, ўпкага ўтади. Ўпка эмболияси - ўпка артерияларининг тўсатдан тиқилиб қолиши. Одатда, чуқур томир тромбози деб аталадиган оёқдаги қон тиқини ва у пайдо бўлганда пайдо бўлади. Бу қон лахтаси парчаланади ва унинг қисмлари қон айланиш тизими орқали ўпкага этиб боради. Ўпка эмболияси жиддий касаллик бўлиб, ўпканинг доимий шикастланишига, қондаги кислород миқдорининг пасайишига ва қон таъминоти етишмаслиги туфайли танадаги бошқа органларга жиддий зарар етказиши мумкин. Кўп ҳолларда қон қуйқалари кичик ва ўлимга олиб келмайди. Аммо ҳатто кичик қуйқалар ҳам ўпкага зарар етказиши мумкин.

Қуйида биз ушбу касалликнинг белгилари, сабаблари ва олдини олиш усулларини муҳокама қиламиз.

.

Тўсатдан нафас қисилиши, ҳушидан кетиш, кўкрак қафасидаги оғриқлар, баъзида қонли балғам, юрак уриши ва юқорида санаб ўтилган аломатлар бошланишидан бироз олдин иситма билан кечадиган йўтал ўпкада қон ивишининг белгиларидир. Ўпка эмболияси чуқур томирлардаги қон тиқинлари туфайли юзага келади. 60 ёшдан ошган, ҳар қандай жароҳат ёки касаллик дам олишни талаб қилади

 Узоқ вақт давомида ётоқда дам олиш, узоқ вақт ўтириш, ўтмишдаги жарроҳлик тарихи, конжестиф юрак етишмовчилиги, аритмия, полицитемия, гемолитик анемия, суяк синиши, семизлик, чекиш ва ҳомиладорлик мумкин бўлган омиллардан баъзилари бўлиб, Ўпка эмболиясини кучайтиради.

Биз сиз учун ҳисоблайдиган ҳолатларни кузатиш орқали ўпка эмболиясининг пайдо бўлишининг олдини олиш мумкин. Касаллик пайтида узоқ вақт ётоқда дам олишдан сақланинг. Қайта тиклаш вақтида пайпоқлардан фойдаланинг. Операциядан кейин имкон қадар тезроқ пастки оёқ-қўлларингизни ҳаракатга келтиринг ва юришни бошланг. Чекманг. Кераксиз ҳаракатлардан сақланинг. Саёҳат пайтида ҳар 1 ёки 2 соатда тўхтаб, қисқа пиёда юринг. Бундан ташқари, кунига битта аспирин таблеткасини қабул қилиш эмболиянинг олдини олишга ёрдам беради. Албатта, ҳар қандай турдаги дори-дармонларни қабул қилиш шифокор билан маслаҳатлашган ҳолда амалга оширилиши керак.

Ўпка касалликларининг тўртинчи тоифаси кўкрак қафаси деворларига таъсир қиладиган касалликлардир. Кўкрак қафаси деворлари нафас олишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Мушаклар қовурғаларни боғлаб, кўкрак қафасининг кенгайишига имкон беради. Баъзи касалликлар девор ва жавонларга ҳалокатли таъсир кўрсатади. Буларга семизлик ва нерв-мушак касалликлари туфайли ўпкада нафас қисилиши синдроми киради.

Семизлик туфайли юзага келган нафас олиш ҳажми синдроми (ОҲС) баъзи семиз одамларда кузатиладиган нафас олиш бузилишидир. ОҲС натижасида нафас олиш бузилади. Ёмон нафас олиш ҳаводаги ҳаво жуда кўп карбонат ангидрид ва жуда кам кислород қон оқимига киришини англатади. Семириб кетиш синдроми Баъзида нафас қисилиши асемптоматик синдром деб аталади. Ушбу синдром кўпчилик обез одамларни бошдан кечирадиган нафас олиш бузилишидир. Нима учун бу одамлар ОҲСни олишлари тўлиқ тушунилмаган. Семириб кетиш танадаги жуда кўп ёғни англатади. Тана ёғ миқдорининг энг яхши кўрсаткичи тана массаси индексидир (БМИ). БМИ бўйи ва вазни ёрдамида ҳисобланади. Катталарда 30 ёки ундан ортиқ тана массаси индекси семириш деб ҳисобланади.

Юқори тана массаси индекси, думба ва қорин атрофидаги ёғ миқдорининг ортиши, шунингдек, қорин бўшлиғидаги семириш деб ҳам аталади. Семириб кетиш синдроми учун хавф омили нафас олиш ҳавоси ҳажмининг пасайиши ҳисобланади. ОҲС аёлларга қараганда эркакларда кўпроқ учрайди ва 40-60 ёш бу касаллик учун юқори хавф ёши ҳисобланади.

Нафас олиш мушакларини бошқарадиган нервларнинг нотўғри ишлаши ҳам нафас олишда қийинчиликларга олиб келиши мумкин бўлган асаб ва мушак касалликлари саналади. Юқорида айтилганларга кўра, автоном тизимдаги бузилиш вегетатив асаб тизимининг бузилишига олиб келади. Терлаш, тана ҳароратининг пасайиши, оғриқ сезувчанлигининг пасайиши, юрак тезлигининг пасайиши ва кучли диарея ёки ич қотиши касалликнинг белгиларидир.

• Нафас олиш касалликлари (биринчи қисм)