Саломатлик журнали (64)
мия ва асаб касалликлари (биринчи қисм)
Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамкасбларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз.
Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Мия ва нервлар инсон танасининг энг сезгир қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Саломатлик журнали дастурининг ушбу қисмида биз мия ва асаб касалликлари бўлган энсефалит ва мия саратонини кўриб чиқамиз.
"Энсефалит ёки мия тўқималарининг яллиғланиши" кам учрайдиган касалликдир. Аммо бу содир бўлганда, у жуда хавфли бўлиши мумкин ва у миянинг қаерида пайдо бўлишига қараб, шахсиятнинг ўзгариши, заифлик ва бошқа аломатларга олиб келади. Болалар, қариялар ва иммунитети заиф одамлар ушбу касалликка қарши энг заиф гуруҳлардир. Бу касаллик одатда вирусли инфекциянинг бир нечта турларидан бирининг натижасидир, шунинг учун у баъзан вирусли энсефалит деб аталади. Энсефалит билан оғриган кўплаб одамлар тўлиқ тикланишади. Энг тўғри даволаш ва беморнинг тикланиш имконияти вирус турига ва яллиғланишнинг оғирлигига боғлиқ. Ўткир энсефалитда инфекция бевосита мия ҳужайраларига таъсир қилади. Инфекцияли энсефалитда, вирусли ёки бактериал инфекциядан кейин бир-икки ҳафта ичида мия ва орқа мия яллиғланади.
Вирусли энсефалит грипп, қизамиқ, паротит, қизилча, қутуриш, сувчечак ва шунга ўхшаш баъзи вирусли касалликлар туфайли келиб чиққан инфекция пайтида ёки ундан кейин содир бўлади. 1-турдаги ҳерпес вируси вирусли энсефалитнинг энг кенг тарқалган ва жиддий сабабларидан биридир. Ҳерпес симплекс билан боғлиқ энсефалит тез ривожланиб, соқчилик ёки руҳий ўзгаришларга, ҳатто комага ёки ўлимга олиб келиши мумкин. Энсефалитнинг бу тури 1-тоифа варикелла вируси тана бўйлаб ҳаракатланиш ўрнига мияга ўтганда ва терининг қабариқлари каби кенг тарқалган симптомларни келтириб чиқарганда пайдо бўлади. Ҳерпес симплекс энсефалитини эрта ташхислаш ва даволаш беморнинг ҳаётини сақлаб қолиши мумкин. Албатта, ҳерпесга эга бўлиш энсефалит хавфини оширмайди.
Арбовирус энсефалит - бу вирусли энсефалитнинг яна бир шакли. Ушбу касаллик чивинлар, чойшаблар ва шомиллар каби ҳашаротлар томонидан юбориладиган турли хил вируслар туфайли юзага келади. Арбовирус инфекциялари, қизамиқдан фарқли ўлароқ, мавсумий бўлиб, асосан ёзда ва кузнинг бошида содир бўлади. Камдан кам ҳолларда бактериал, қўзиқорин, паразитар ёки риккеция инфекциялари ҳам энсефалитга олиб келиши мумкин. Саратон ёки ҳатто баъзи дорилар ёки токсинларга таъсир қилиш ҳам энсефалитга олиб келиши мумкин.
Чивинлар билан юқадиган вируслар кенг тарқалган жойларда яшаш, ишлаш ёки ўйнаш ва қизамиқ, паротит, сувчечак ва полиомиелит каби касалликларга қарши эмланмаганлик энсефалит эҳтимолини оширади. Шунингдек, саратон касаллигига чалинганлар ва орган трансплантациясидан кейин иммуносупрессив дориларни қабул қилиш ва ОИТС билан касалланиш ҳам бу имкониятни оширади. Энсефалитнинг белгилари кўпинча оғир ва тўсатдан Иситма, летаргия, уйқучанлик ва баъзида ҳушдан кетиш, бош оғриғи, шахсиятнинг ўзгариши, асабийлашиш ёки ҳиссий портлашлар, чалкашлик, тананинг бир ёки бир нечта соҳасидаги заифлик, чақалоқларда тутқаноқлар ва кичик юмшоқ шишлар бу аломатлардан биридир.
Текширувдан сўнг шифокор МРИ, орқа мия суюқлиги ёки мия лентасини чизиш, қон тестлари ва мия тўқималарининг намуналарини олиш каби диагностика усулларини буюриши мумкин. Ҳозиргача энсефалитнинг айрим сабабларини олдини олиш соҳасида кўплаб ютуқларга эришилди. Сувчечакни йўқ қилиш ва паротит, қизамиқ ва қизилча касалликларининг олдини олиш учун ваксиналарнинг мавжудлиги, айниқса, болаларда энсефалит билан касалланишни камайтирди. Вакциналар ҳам хавфли ҳудудларга саёҳат қилаётган одамлар учун ишлаб чиқилган. Олдини олишнинг бошқа усуллари орасида бу касалликни келтириб чиқарадиган вируслардан, масалан, ҳерпес вирусидан қочиш ва ўзингизни чивин чақиши ва ҳар хил турдаги ҳашаротлар ва шомиллардан ҳимоя қилиш киради.
"Мия саратони" бошқа мия касаллигидир. Бу касаллик турли турдаги мия ҳужайраларидан келиб чиқади ёки тананинг бошқа қисмларидан саратон ҳужайралари мияга тарқалганда пайдо бўлади. Ҳақиқий мия саратони миянинг ўзида ривожланадиган асоратдир. Мия саратони одатда саратон турига ва беморнинг умумий соғлиғига кўра яхши прогнозга эга эмас, аммо болаларни даволаш катталарникига қараганда муваффақиятлироқ. Агар мия саратони дастлабки босқичда бўлса ва бемор ёш бўлса, прогноз яхшироқ ва беморнинг омон қолиш эҳтимоли юқори бўлади. Яхшиямки, тўпланган статистик маълумотларга асосланиб, мия саратони кам учрайдиган асоратдир.
Мия саратонининг умумий белгилари ва аломатларига юриш қийинлиги ёки бош айланиши, эпилепсия, мушакларнинг заифлиги, масалан, оёқ ва қўлларда, доимий ёки кучли бош оғриғи киради. Мия саратонининг бошқа кенг тарқалган белгилари орасида кўнгил айниш, қусиш, диплопия, онг даражасидаги ўзгаришлар, уйқучанлик, ақлий қобилиятнинг пасайиши ёки тартибсизлик, хотира бузилиши, нутқдаги ўзгаришлар ва гапиришда қийинчилик, овоз бузилиши ёки гапира олмаслик каби нутқ бузилишлари киради. Шахсият ўзгаради, Шунингдек, тананинг бир томонида заифлик, мувофиқлаштириш муаммолари, сурункали чарчоқ, карıнcаланма, қўл ва оёқларда уйқусизлик ёки ухлаб қолиш ёки тегиниш ҳисси камаяди. Албатта, бу аломатларга эга бўлган баъзи одамларда мия саратони йўқ ва бу аломатлардан бир ёки бир нечтасининг мавжудлиги мия саратонини кўрсатмайди.
Бирламчи мия ўсмалари турли хил мия тўқималаридан, масалан, глиал ҳужайралар, астроситлар ва бошқа мия ҳужайраларидан иборат. Метастатик мия саратони саратон ҳужайраларининг тананинг бошқа органларидан мияга тарқалишидан келиб чиқади. Ушбу касалликнинг сабаби тўлиқ аниқ эмас. Аммо олимларнинг тадқиқотига кўра, нефтни қайта ишлаш заводида ишлаш, реактив ёқилғи ёки бензин каби кимёвий моддаларни назорат қилиш, кимёгарлар, балзамчилар, каучук фабрикаларида ишчилар, сигарет ва тамаки истеъмол қилиш, радиоактив нурланиш таъсири ва Вирусли инфекция каби хавф омиллари ( ОИВ) мия саратони пайдо бўлишида иштирок этади. Мия саратонининг юқумлилиги ва унинг зарба ёки травма ёки уяли телефонлар натижасида келиб чиқишига асосланган аниқ сабаб йўқ. Баъзи оилаларда мия саратони билан оғриган бир нечта одам бор, аммо ирсият мия саратонининг сабаби сифатида ҳали тасдиқланмаган.
Барча мия ўсмалари бир хил эмас, ҳатто улар бир хил турдаги мия тўқималаридан келиб чиққан бўлса ҳам. Ўсмалар микроскоп остида ўсимта ҳужайраларининг шаклига қараб таснифланади. Ўсимтага тайинланган даража ҳам ҳужайраларнинг ўсиш тезлиги ҳақида умумий таассурот қолдиради. Бу даражалар яхшидан энг тажовузкоргача. Биринчи даражали турдаги тўқималар яхши ва ҳужайралар соғлом мия ҳужайраларига ўхшайди ва секин ўсади.
Иккинчи даражали типда тўқима малигн бўлиб, ҳужайралар биринчи даражали ўсимта ҳужайраларига қараганда соғлом ҳужайраларга камроқ ўхшайди. Учинчи даражали турдаги малигн тўқималарда соғлом ҳужайралардан фарқ қилувчи ҳужайралар мавжуд. Анормал ҳужайралар фаол ўсади ва бутунлай анапластик анормалликка эга. Аммо тўртинчи синфда малигн тўқималарда бутунлай ғайритабиий бўлган ва тез ўсиб, кўпаядиган ҳужайралар мавжуд. Мия саратони даражаси ва ҳужайра турига қараб босқичланади, саратон босқичи саратон даражасини кўрсатади. Мия саратони, кўкрак ёки ўпка саратони каби бошқа органларнинг саратонидан фарқли ўлароқ, бошқа органларга тарқалмаганлиги сабабли, мия саратони саратон ҳужайраларининг жойлашиши ва тарқалишига қараб ТМН деб аталадиган босқичга асосланади.
Дастлабки баҳолашлардан сўнг мутахассис шифокор компютер томографияси, МРИ, мия тўқималаридан намуна олиш, қон тести ва мия омурилик суюқлигини текшириш каби диагностика усулларидан фойдаланади ва даволаш саратон турига, беморнинг ёши ва беморнинг умумий саломатлик ҳолати, ўсимталарнинг мияда жойлашишига ва ўсма ҳажмига асосланади. Мия саратонини даволаш усуллари жарроҳлик, радиация терапияси ва кимётерапияни ўз ичига олади. Гипертермия ёки иссиқлик терапияси, иммунотерапия ёки иммунитет ҳужайраларини саратон ҳужайраларининг маълум бир турини йўқ қилишга йўналтириш ва мия яллиғланиши ва шишишини камайтириш учун стероидлар - мутахассиснинг ихтиёрига кўра даволаш режасига қўшиладиган бошқа мия саратони даволаш усуллари.
Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.
