Pars Today

12 اوت(21 اسد) روز دریای خزر است. بدین مناسبت ویژه برنامه ای تدارک دیده ایم که به سمع شما می رسانیم.

12 اوت ( 21 اسد) روزی است که نقطه عطفی در تاریخ همکاری های زیست محیطی دریای خزر به شمار می آید. در سال 2003 ( 1382) پنج کشور حاشیه دریای خزر "کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر" موسوم به "کنوانسیون تهران" را امضاء کردند. این کنوانسیون در تاریخ ۱۲ اوت ۲۰۰۶ (۲۱ اسد ۱۳۸۵) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام "روز دریای خزر" نامیدند. امروز 12 اوت است ؛ به این مناسبت ویژه برنامه ای تهیه شده که تقدیم حضورتان می شود . 

دریای خزر یا دریای کاسپین بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان است که از جنوب به جمهوری اسلامی ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. این دریا که گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین طبقه‌بندی می‌شود، مساحتی حدود 400 هزار کیلومتر مربع دارد و سطح آن پائین‌تر از سطح دریاهای آزاد است. حدود ۱۳۰ رودخانه به این دریا می‌ریزند که از مهمترین آنها می توان رود ولگا، سپید رود و پیلو رود (رود بزرگ) و هراز را نام برد.

مهم‌ترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز آن است. نفت خزر در سال ۱۹۲۳ در باکو کشف شد. ذخایر اثبات شده نفت در این دریا ۳۲ میلیارد بشکه یعنی حدود ۴ درصد از کل ذخایر نفت خاورمیانه است. ذخایر احتمالی نفت این حوزه نیز در حدود ۱۶۳ میلیارد بشکه برآورد شده‌است. ویژگی بارز دیگر این دریا ، طبیعت بسته اش است که آن را منزلگاه جانوران و گیاهان منحصربه‌فردی کرده است. این دریا، محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه، ۱۳۳۲ گونه جانور و ۸۵۰ نمونه ماهی است. این پهنه آبی همچنین محیطی مناسب، برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریا است . در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زیست می کند که فک خزری نامیده می شود.

طبیعت بسته خزر اما در عین حال موجب شده تا این پهنه آبی در مقابل آلودگی‌های کشاورزی و صنعتی و نفتی بسیار آسیب‌پذیر باشد. امروزه آلودگی معضلی جدی و خطرناک برای این دریای پهناور است . بیشترین حجم آلودگی ها انسانی، صنعتی، سموم کشاورزی و نفتی است که تقریبا از تمامی 5580 کیلومتر نوار ساحلی و همچنین رودخانه های متصل به دریای خزر به آن وارد می شود و افزون بر آن، کشتی های تجاری نیز مشکل بزرگ انتقال آلودگی روز افزون در این پهنه ابی به شمار می روند.ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشورهای حاشیهٔ دریای خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده‌است.

سالانه هزاران تن مواد نفتی وارد دریای خزر می‌‎شود که تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر است. از آثار مهم آلودگی آب با منشأ نفت، آلودگی‎هایی است که موجب کاهش آبزیان دریایی و مرگ ماهیان می‌‎شود. نفت جذب پوست آبزیان دریایی می شود ‌و مقداری نیز رسوب کرده و موجب آلودگی دریا می‌‎شود. بخشی نیز به شکل لایه نازکی در سطح دریا قرار گرفته از نفوذ نور خورشید جلوگیری می‌‎کند. بررسی های انجام شده نشان داده که جمهوری آذربایجان با تولید حدود یک میلیون بشکه نفت در روز بیشترین سهم را در آلودگی نفتی این دریا دارد . میادین نفتی آذری، گیونشلی، چیراگ، آبشرون، نخجوان، موگان ، دنیز و همچنین پالایشگاه های نفت و کارخانه های پتروشیمی باکو از منابع آلوده کننده دریای خزر هستند. افزون بر این، دریای خزر مقصد بخش اصلی فاضلاب شهر باکو پایتخت جمهوری آذربایجان است که با ترکیب شدن در آلودگی نفتی، پایدارترین آلودگی های دیرتجزیه را در سواحل این منطقه شکل داده است.

هر چند از سهم روسیه در آلایندگی دریای خزر آمار و ارقامی وجود ندارد، اما می توان نقش این کشور را نیز مهم دانست، زیرا علاوه بر آلایندگی های معمول مانند دیگر کشورهای ساحلی، کانال قابل کشتیرانی ولگا که 101 کیلومتر طول دارد و دریای شمال را به دریای خزر وصل می کند، آلودگی های آب های آزاد را به این دریاچه بسته منتقل کرده و حیات انواع را در خطر انقراض قرار داده است. از سوی دیگر خالی کردن میلیون ها لیتر آب مخزن تعادل کشتی ها که گونه های مهاجم اقیانوسی و دریای آزاد را به این دریا منتقل می کنند و ریختن سوخت مازاد کشتی ها ، اکنون معادله تلاش برای پاک ماندن این دریاچه را بی جواب گذشته است.

از جمله گونه های مهاجمی که حیات آبزیان دریای خزر را با خطر مواجه کرده، مهاجم شانه دار است که از لانکتونها تغذیه می کند و چون تکثیر این موجود بسیار بالاست سبب کاهش 75 درصدی پلانکتون‌های جانوری شده است و از آن جا که پلانکتون‌ها،  غذای اصلی ماهی کیلکا و تمامی بچه ماهیان هستند، شمار کیلکاها کاهش چشمگیری داشته به طوری که مقدار صید آن به کمتر از یک ‌چهارم قبل از ورود شانه‌دار رسیده‌است. حضور این گونه مهاجم نه تنها به ماهیان کیلکا بلکه سایز آبزیان این دریا را نیز به خطر انداخته است زیرا کیلکا مهم ترین غذای بسیاری از جانوران این دریا از جمله ماهیان خاویاری، ماهی آزاد و فک دریای خزر است، به همین دلیل به جمعیت این گونه‌ها هم آسیب رسیده  و بدین ترتیب کل زنجیره غذایی دریا با اختلال مواجه شده‌ است. از سوی دیگر تخریب یا بسته شدن مسیر مهاجرت و کاهش مناطق تخم‎ریزی طبیعی، سبب شده ‌که تخم‎ریزی طبیعی برخی از گونه‎های خاویاری کاملا از بین برود. بر اساس آمار ذخایر خاویار دریای خزر از ۳۰۵تن در سال 1985 اکنون به کمتر از ۳تن در سال رسیده و تعداد فک‌های خزری از یک میلیون به کمتراز یک‌صد‌هزار عدد رسیده است.

نگرانی 5 کشور ساحلی خزر  از وضعیت رو به تخریب محیط زیست این محدوده آبی باعث شد تا آنها در جهت حفظ و احیاء منابع زنده برای نسل های حاضر و آتی تلاش کنند .  در این راستا از سال 1998 اقدامات و تلاش مشترکی را  برای حفظ و نجات محیط زیست دریای خزر آغاز و در سال ۲۰۰۳ "کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر" موسوم به "کنوانسیون تهران" را امضاء کردند که این کنوانسیون از سال 2006 لازم الاجرا شده است . طی سالهای  گذشته زیرمجموعه کنوانسیون تهران ۴ پروتکل نیز با همکاری  برنامه محیط زیست سازمان ملل و کشورهای عضو کنوانسیون تهیه و طی جلسات متعدد کارشناسی مورد بررسی و بازبینی قرار داده است.

پروتکل" آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی" از جمله این پروتکلهاست که بر اساس آن، متعاهدین باید تمامی تدابیر مناسب جهت آمادگی و مقابله با سوانح آلودگی نفتی را اتخاذ و  سیستم ملی مقابله با آلودگی نفتی را ایجاد کنند. پروتکل "حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی" ، پروتکل " حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر " و پروتکل "ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی" نیز از دیگر پروتکلهایی هستند که به تصویب کلیه کشورهای حاشیه دریای خزر رسیده اند.

البته از آنجا که دولت‎‌ها تنها بازیگر فعال در مدیریت سواحل نیستند ، مدیریت زیست‎محیطی در سواحل دریای خزر، نیازمند رویکرد فرابخشی نیز هست . در این راستا باید شرایط و امکانات برای مشارکت بخش غیردولتی و خصوصی در سطح ملی و منطقه‎ای نیز فراهم شود . مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی نیز به عنوان رویکردی جدید مطرح شده ‌که می‌‎تواند سبب کاهش مشکلات زیست‎محیطی در دریای خزر شود. این رویکرد مبتنی بر اصول توسعه پایدار است که سبب ایجاد تعادل بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست مناطق ساحلی می‌‎شود.

به هر حال خطر زیست‌محیطی شدیدی که این حوزه آبی را تهدید می‌کند خود دلیلی است برای آنکه در  هر مذاکره‌ای که میان کشورهای حاشیه خزر صورت میگیرد ،  نگرانی‌های زیست‌محیطی این دریا نیز در نظر گرفته شود . به طور یقین شرط لازم و ضروری بهره‌برداری مناسب از منابع دریای خزر ، رسیدن به توافق کامل میان کشورهای ساحلی در بهره‌برداری از منافع مشترک و مقابله با تهدیدهای مشترک ناشی از خطرهای زیست‌محیطی است.