Низомий, форс адабиётининг хазинаси (Низомийни хотирлаш куни учун махсус)

Бугун Эроннинг буюк шоири Низомий Ганжавийни хотирлаш куни.

Ҳаким Абу Муҳаммад Илёс — Низомий Ганжавий номи билан машҳур Эрон шоири ҳижрий 6 (милодий 12) асрнинг машҳур шоири. Тарихчилар унинг шеърлари ва асарлари асосида ҳижрий  530-540 (милодий 1135-1145) йилларда туғилганини тахмин қилганлар. Низомий ўша пайтда Эрон таркибига кирган Ганжа шаҳрида туғилиб ўсган. Ўша даврда Эрон шимолидаги “Канжачай” (Ганжа дарёси) дарёсининг икки қирғоғида жойлашган Ганжа шаҳри форс шеърияти ва адабиёти тарқалишнинг асосий маркази ҳисобланиб, минтақада шеърият Хоқоний, Фалакий Ширвоний ва Абулаъло Ганжавий каби буюк шоирлар борлиги туфайли жуда гуллаб-яшнаган эди. Маҳсати ва Низомий каби буюк шоирлар ўз ижод ва шеърлари билан бу шаҳарни форс шеъриятининг муҳим ва буюк пойдеворларидан бири сифатида намоён этганлар. Эроннинг юксак мартабали шоири Низомий бу шаҳарда қарийб етмиш йил яшаб, ҳижрий 599 йилда худди шу шаҳарда вафот этган. Кейинчалик қабри устига мақбара қурилиб, тупроғи дўстларининг зиёратгоҳига айланган. Эски меҳробнинг ёнида янги меҳроб қурилган ва эски меҳроб вайрон бўлганида, Низомий қабри янги шаҳар ташқарисига тушиб қолган. Ҳозирда бу ерда Эрон меъморчилигининг дурдоналаридан бири бўлган бино қурилган.

Низомий бадавлат савдогар оиласида туғилиб, болалик йилларини Ўша давр мактабларида ўқиш ва баҳс қилиш, ўз даврининг умумий билимлари билан танишиш билан ўтказган. Унинг ўсмирлик ва ёшлик даврининг асосий қисми замонавий муаллимлар ҳузурида илм ўрганиш, ўша давр мадрасаларида ўқиш билан ўтди.

Низомий девонидан қолган тарқоқ мисралардан ташқари, унинг бутун шуҳрати ўзидан эсда қолган ва “Панж Ганж” ёки “Хамсе Незомий” номи билан машҳур бўлган бешта машҳур Маснавийга тегишли. Бу бешта ҳикоялар тўплами: “Махзанул-асрор”, “Хосров ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”, “Ҳафт пейкар” ва “Искандарнома”. Искандарноманинг ўзи, иқболнома ва шарафнома деб номланган икки қисмдан иборат.

Низомийни сўз равонлиги ва шеърий услубига кўра форс шеъриятининг устунларидан бири дейиш мумкин. Шу боисдан ҳам унинг ижоди ундан кейинги шоирлар, таржимаи ҳоллар ва тадқиқотчилар томонидан ҳамиша мақталган.

Ундан кейин Низомийнинг Ганжавий шеърият услуби кўплаб шоирлар ва кўзга кўринган форс шоирлари томонидан кўриб чиқилиб, ҳатто кўпчилик унга ўхшаб “Маснавий” ёзишга ҳаракат қилган, жумладан Жомий, Амир Хосров Деҳлавий, Хожавий Кермоний, Ваҳши Бафғий ва Орфий Шерозий.

Эроннинг эски таълим тизимида ҳикмат илоҳиёт ва фалсафани ўрганишдан иборат эди ва Ганжавий бу иккисидан баҳра олган. Низомийнинг барча асарлари, хусусан, “Маҳзанул-асрор”, “Иқбалнома” ва унинг барча “Маснавийлари”нинг муқаддимаси унинг ҳикмат илмини қанчалик билишини кўрсатади. Аксарият олимлар ва Низомий асарлари тадқиқотчиларининг фикрича, унинг шеърларини фақат шеър ва ҳикоя қилиш услублари нуқтаи назаридан текшириб бўлмайди. Чунки у барча хилма-хил фикр ва ҳукм назарияларини ҳикоя тарзида ва ўз тилида баён эта олган. Низомий аслида бу фикрларни ифодалаш орқали ўз фикр ва эътиқодини ўзига хос ва умумий тушунчалар орасида тақдим эта олади ва ўргатади. “панж ганж” (Беш хазина) ва унинг шеър ва лирик шеърларининг девонини ўз ичига олган Низомий асарлари уч йўналишда диққатга сазовор ва аҳамиятга моликдир: илоҳий, ахлоқий ва тасаввуфий. Унинг асарларида кўрамиз ҳикмат Фирдавсий ҳаракатига эргашган Эрон ҳикматлари ёки ўша маърифат ҳикматларидир. Низомий ўзининг “Маснавийи” ва қисқа ва узун қиссалари шаклида яхши хулқ-атвор ва транссендент ҳаётни ўргата олган. Низомий шеърларига назар ташлар эканмиз, у кишининг шахсий ҳаётида ҳам, жамият ва жамоавий ҳаётида ҳам турли ҳикоятлар ўрнатиш орқали ўз ўртоқларига нисбатан инсоний хулқ-атворни тасвирлаб, ўргата олганини кўрамиз.

Низомийни ҳижрий 6 аср (милодий 12 аср) адабий оқимининг кашшофларидан бири деб ҳисоблаш мумкин. Унинг форс шеъриятининг тузилиши ва тилига киритган ўзгаришлари ҳеч бир тадқиқотчи ва мутафаккирга яширин эмас.

Тилшунослик нуқтаи назаридан, Низомий шеъриятда энг муҳим ва бойитувчи ва унинг шеъриятини бойитган нарса унинг сўз ва уйғунликни яхши танлашдаги фавқулодда иқтидоридир. Унинг шеъридаги сўзлар мақсадли бўлиб, тил тузилишини гўзаллаштириш қобилиятига қараб танланган. Низомий шеърларининг халқ орасида кенг тарқалишига сабаб бўлган нарса унинг соддалиги ва менталитетидир ва бу соддалик ва менталитет унинг барча асарларида кўринади. Низомий шеърият ва поетикада мавзулар яратишга, мисли кўрилмаган талқинларга алоҳида эътибор қаратгани шоирдан ўзини теварак-атрофдаги олам ҳақида кўпроқ тафаккур ва эътиборни талаб этади.

Низомийнинг тавсифлари жуда табиий, аниқ ва равон. У кўпинча турли мавзуларни фавқулодда аниқлик ва теран фикр билан тасвирлайди. Унинг ҳаёлот олами ҳайратланарли даражада кучли.

Борлиқ ва руҳсиз жисмлар ҳодисаларини характерлаш Низомийнинг лисоний-бадиий хусусиятларидан бири бўлиб, унинг шеърий образларига янада куч ва аниқлик бахш этган. Незомий ўзининг бой тасаввурини шеър тарзида ишга солиб, руҳсиз унсурларни жонлантира олган.

Низомийни форс тилининг энг зўр ва аслида энг илғор лирик ҳикоя ёзувчиларидан бири деб ҳисоблаш керак. Аксарият олимлар ва Ганжавий асарлари тадқиқотчилари, жумладан доктор Саид Ҳамидиёнинг фикрича, “Фирдавсий достон яратишда етакчи шахс бўлганидек, Низомий ҳам форс тили ва адабиёти тарихида лирик шеърият соҳасида етакчи ўрин тутади.»

Ўз даврида ёки ундан кейин ҳам Низомийнинг Маснавийга тақлид қилган ёки унинг асарларини ўрганган шоир ва мутафаккирлардан ташқари кейинги икки асрда Европа ва дунёнинг бошқа мамлакатларида ҳам Низомийга оид изланишлар, танқидий тадқиқотлар олиб борилди.Унинг айрим асарлари бошқа тилларга таржима қилинган ёки изланиш олиб борилган.

Англиялик Уилям Жонс, германиялик Ван Ҳаммер Поргестҳал, Ҳелмут Риттер ва Вилгелм Бахер, италиялик Итало Пиззи, россиялик Евгений Эдуардович Бертелс, Абдолмонем Ҳассанин ва бошқа кўплаб тадқиқотчи ва таржимонлар Эрондан ташқарида туриб, Низомий Ганжавий ижодини таржима ва тадқиқ қилганлар сирасига киради.

Таркибдаги фарқларга қарамай, “Маснавий Низомий” уйғун ва ​​мутаносиб геометрия билан бирга жойлаштирилган ўзаро боғланган компонентларнинг уйғун тўпламидир. Ҳар бир “Маснавий” Аллоҳ ва пайғамбарга ҳамд айтиш билан бошланади, шунингдек, бу шеърларни нега яратганлиги сабабидан ҳам бошланади. Кейин у ҳар бирида ҳар хил бўлган асосий масалалари ва якуний мақсадини кўриб чиқади.

"Махзанул-асрор" - бу инсонга йўналтирилган воизлик ҳикоялари билан соф ахлоқий китоб. Бу “Маснавий” маърифат ва тасаввуф рангига эга бўлиб, Низомий бу асарида жуда мураккаб ва мавҳум сўзлаган.

Низомий Ганжавий услуби Махзанул-асрордан кейин ўзгарди. Хосров ва Ширин, Лайли ва Мажнун, Ҳафт Пейкар ва Искандарнома асарларига назар ташлаб, бу шеърларнинг тили ва шакли ўртасидаги туб фарқни Махзанул-асрор билан тушуниш мумкин. у билвосита таълимотни тўғридан-тўғри таълимдан кўра ўргатиш афзал деган хулосага келди.

Низомий сабр-тоқат билан умрини ўз утопиясини излашга бағишлади ва шу тариқа ўз шеърларида ўз асарларини ўқувчига яхшироқ дунё тимсолини тақдим эта олди. У ўзининг барча шеърларида ноҳақлик ва ғам-ғуссалардан холи жой излайди, аслида эзгулик майдони ва виждон диёрини излайди. Незомий ўзининг ҳар бир шеърини ёзиш орқали ўзининг идеал жамиятини чизиш мақсадига бир қадам яқинлашади. Ақл ва онг билан бошланган йўлини, яъни сирлар ҳавзаси қиссаларини ишқ билан давом эттирди, унинг натижаси Лайли ва Мажнун, Хосров ва Шириннинг икки ғазал асаридир. Бу икки асардан сўнг Низомий ўз мақсадига эришиш учун орзулар оламига киради ва бир муддат ўз умид ва интилишларини ҳафт пикар асари шаклида ифодалайди.

Ҳафт пикарда тизим билан тасвирланган олам - бу инсон фаол ва ҳаракатда бўлган тирик дунё. Аммо бу фаол одамнинг мукаммалликка эришиш учун режаси ёки келажаги йўқ. Низомий камолот излаб, инсоний камол топиш учун Искандар оламига юзланиб, Искандар Зулқарнайн тизимида инсонни ўз камолотига, идеал дунёсига яқинлаштиришга ҳаракат қилган.

Искандар Зулқарнайн - Шарқ шоири нуқтаи назаридан Искандар Зулқарнайн ҳаётининг ҳикоясидир. Ганжавий шахсини тасвирлайдиган Искандар юнонлар назаридаги Македониялик Александрдан жуда фарқ қилади. Ганжавий наздидаги Искандар нафақат дунёни фатҳ этувчи, забт этиш ва жанг ҳақида ўйлаган, балки у мутафаккир ҳамдир, зоҳид ва донишмандлар билан суҳбатлашади. У диндан хабардор, ҳаж амалларини адо этади. У дунёни кезиб, дунё ва ундаги нарсаларни ўрганади ва ниҳоят ҳаёт сувини топиш умидида излайди ва Низомийнинг фикрича, Искандар эзгулик майдонига етади.

Аслида, Низомий Ганжавийнинг утопия ва идеал  дунёси бўлган бу заминда уруш хабарлари, фитна, ёлғон ва иккиюзламачилик йўқ, ҳокимият бошқа табиий бойликлар каби барча одамларга тегишли ва бу шаҳар фуқаролари ҳақиқат ва тинчлик соясида яшайди.

Руҳи шод бўлсин.

Эроннинг бутун дунё мамлакатларидаги ваколатхоналарида Ҳаким Низомий байроғи кўтарилди