Эрон бўйлаб саёҳат (49)
Ассалому алайкум ҳурматли тингловчилар "Эрон бўйлаб саёҳат" туркумидаги навбатдаги кўрсатувимиз билан хизматингиздамиз. Олдинги дастуримизда Зоҳидон шаҳрига бориб, бу гўзал шаҳарнинг табиий ва тарихий жойларини зиёрат қилган эдик. Бу дастурда Систон ва Балужистон вилоятидаги Забол яқинидаги “Шаҳри сухта” ва “Даҳонайи Ғуламон”га боришни режалаштирганмиз ва бу қадимий шаҳарларни зиёрат қилиш орқали минг йиллар аввалги маданиятли қабилаларнинг тарихи ва маданияти билан яқин
Саёҳатимизнинг давомида биз Зоҳидондан Заболга келдик ва бу шаҳардан 56 км узоқликда қадимий сивилизацияни кўриш учун тўхтадик. Бу ерда бир шаҳар борки, гарчи бугунги кунда аҳоли яшамаса-да, бир вақтлар энг муҳим қадимий сивилизациялардан бирига эга бўлган шаҳри сухта. Бу шаҳар Ҳомун кўли ва Ҳилманд билан ўралган Систон деб номланган кенг ва унумдор текисликнинг қоқ марказида жойлашган. Систон ўтмишда Эрон платосининг шарқидаги муҳим сивилизация марказларидан бири бўлган, ёниб Шаҳри сухта эса сақланиб қолган энг муҳим сивилизациялардан биридир. Таниқли эроншунос Ричард Н. Фре Систон вилоятига ташрифи чоғида “Систон археологлар жаннатидир” деган эди. Археологларнинг фаолияти ва ёниб кетган шаҳар ҳудудида олиб борилган қазишмалар шуни кўрсатадики, бу шаҳар 5000 йил олдин энг муҳим сивилизация ва савдо марказларидан бири бўлган, бу, шубҳасиз, Ҳилманд дарёси ва Ҳилманд кўлининг мавжудлигига сабаб бўлган.
Бугунги кунда ҳеч ким яшамайдиган ёниб Шаҳри сухта Забол шаҳрининг жануби-шарқида, Зобул-Зоҳидон йўлида жойлашган қадимий жой ва бир-бирига боғланган ва жуда кенг тепаликлар қаторининг номи, холос. Ушбу ҳудуднинг майдони тахминан 151 гектарни ташкил этади, бу Эрон платосининг тарихий давридаги энг йирик қадимий жойлардан биридир. Шаҳар милоддан аввалги 3200 йилда ташкил этилган ва милоддан аввалги 2200 йилларда тўсатдан ғойиб бўлган. Британиялик ҳарбий офицер Лен Бит шаҳарга ташриф буюрганидан сўнг ўз хотираларида уни “Ёнган шаҳар” деб атаган. Чунки унинг фикрича, бу шаҳарда унинг вайронагарчиликка сабаб бўлган ёнғин оқибатларини кўрган. Аммо олинган маълумотларга кўра, айтиш керакки, бу шаҳарнинг вайрон бўлишининг асосий сабаби ёнғин эмас, балки йиллар давомида бу сивилизацияни вайрон қилган сув ва шамолнинг икки элементининг асосий сабабидир. Саёҳатимизнинг давомида биз ушбу қадимий шаҳар ҳақида кўпроқ гапирамиз.
Бизни шаҳарнинг қадимий ҳудудидамиз. Бу шаҳарнинг 151 гектар майдонининг 120 гектарга яқинида қадимий ёдгорлик ва қолдиқлар борлиги қизиқ. Бу шаҳар шаҳарсозлик ва режалаштириш жиҳатидан энг ноёб шаҳар тузилмаларидан бирига эга бўлиб, кўча ва хиёбонлар билан ажратилган бинолар ва турар-жой биноларини тақсимлашда ўзига хос тартиб мавжуд. Ҳар бир бинонинг олтидан ўнтагача эшиклари, дарвозалари, зинапоялари, томи, печкалари ва баъзи ҳолларда чорва моллари бўлган хоналари бор эди. Ушбу шаҳар биноларида ишлатиладиган материаллар қатламланиш, лой, ёғоч ва бўйраларни ўз ичига олади.
Ушбу ноёб археологик жой биринчи бўлиб сер Аурел Стеин исмли машҳур инглиз археологи томонидан ўрганилган. Шаҳри сухтада топилган буюмлар жуда хилма-хилдир. Шаҳарнинг ярмидан кўпи синган кулолчилик буюмлари, тош, металл ва ярим қимматбаҳо тош уюмлари билан қопланган. Ушбу қадимий маконнинг кичик бир қисми ўрганилган бўлса-да, ҳозиргача жуда қимматли маълумотлар олинди. Бошқа нарсалар қаторида, 4800 йил олдин пайдо бўлган сунъий кўз биринчи марта Шаҳри сухтада топилган. Бу сунъий кўз ёниб кетган шаҳар қабрларидан бирига дафн этилган 25-30 ёшли аёлга тегишли. Сўнгги бир неча йил ичида ёқиб юборилган шаҳар кашфиётларининг аҳамияти ва кенглиги уни оддий бронза даври археологик ёдгорлигидан эрамиздан аввалги ИИИ минг йилликда бутун минтақанинг энг муҳим ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва маданий манзилгоҳларига олиб келди.
Ушбу шаҳарнинг тарихий қабристони ҳар йили қазиш мавсумида археологлар томонидан текшириладиган Шаҳри сухтанинг энг жозибали сайёҳлик жойларидан бири ҳисобланади. Қазилган қабрлардан бирида қабрнинг ички девори атрофида 12 та бош суяги ўрнатилган. Ушбу қабрдаги жасадлардан бирининг бош суяги "гидросефалия" касаллигига чалинган 12-13 ёшли қиз ва шу шаҳар шифокорларига тегишли бўлган. эрамиздан аввалги тахминан 2750 ёшда бўлган, бошқача қилиб айтганда, 4750 йил олдин унга касаллик ташхиси қўйилган ва дунёдаги энг қадимги жарроҳлик тури бўлган мия операциясидан ўтган. Ҳурматли тингловчилар биз билан бўлинг.Дастур давомида шу вилоятнинг яна бир тарихий шаҳрига ташриф буюрамиз.
Систон ва Балучистон вилояти ўзининг узоқ тарихи туфайли тарихда диққатга сазовор жойларни томоша қилиш учун яхши жой. "Даҳонайи ғуломон" (Ғуломлар дарвозаси) шаҳрига саёҳатимиздан сўнг ушбу минтақа тарихи ва сивилизациясининг яна бир қисми билан танишамиз.
Ҳозирда Зобулдан 44 км узоқликда жойлашган қадимий жой бўлган Даҳонайи ғуломон шаҳри илк бор 1960-йилда археологлар эътиборига тушган ва бу ўн йилликдан бошлаб қазишмалар бу тарихий жой ҳақида кўпроқ маълумот олишни бошлаган. Умберто Ссеррато - италиялик археолог ва тадқиқотчи, Даҳонайи ғуломонни кашф этган. Бу шаҳар яқинида Эрон платосига алоқа йўли бўлган бўғоз бор ва қул савдогарлари бу бўғоз орқали Эронга африкалик қулларни олиб келишади. Улар бу бўғознинг номи шу шаҳарга берилганлигини четдан олиб келишди. Даҳонайи ғуломон шаҳри Аҳамонийлар даври шаҳарларидан бири бўлиб, Эрон тарихи ва сивилизациясида катта аҳамиятга эга. Бу шаҳар Эроннинг шарқий ҳудудлари устидан тўлиқ суверенитетини кўрсатадиган ягона Аҳамонийлар шаҳри бўлиб, бу даврдаги ягона қадимий шаҳар бўлиб, ўша давр муҳандислари дастлаб шаҳар харитасини тузиб, кейин шаҳарни барпо этганлар. Қолаверса, шаҳарда минора ва истеҳкомлар йўқ ва бу ўша пайтда бу шаҳар хавфсизлиги қанчалик юқори бўлганини кўрсатади.
Бу шаҳар биноларининг архитектураси Систон вилоятининг иқлимига асосланган бўлиб, у барча уйларнинг кириш эшиклари учун Систоннинг машҳур 120 кунлик шамолларини ҳисобга олган ҳолда, бинонинг жанубий томонида жойлашган. Биноларнинг барчаси лойдан қурилган ва квадрат ёки тўртбурчаклар кўп устунли, томлари ҳам гумбазли. Шаҳар бўлиниши бўйича бу шаҳарда турар жой, саноат, жамоат, бошқарув ва диний бўлимлар бўлган. Бу шаҳардан қолган яна бир муҳим ёдгорлик ибодат жойидир. Бу шаҳарда олиб борилган қазишмалар чоғида ҳудуддаги энг муҳим бино бўлган сотиқ қум остида катта зиёратгоҳ топилган. Шунингдек, маросимлар ва майдончаларни ўтказиш учун каминларнинг ҳар хил турлари алоҳида ёки жуфт бўлиб, турли ўлчам ва шаклларда топилган. Бундан ташқари, ушбу шаҳарда хоналар, турли иншоотлар, тегирмонлар, печлар, кичик омборлар, асбоб ва ускуналар, арра тошлари, тегирмон тошлари, абразив асбоблар ва бошқаларни кўришингиз мумкин.
Тарихчилар бу шаҳарни “Зарнкаи” ёки “Дрангиана”нинг пойтахти “Зарк” ёки “Заранг” деб аташади. Бу шаҳар Беҳистун, Персеполис, Суса ва Нақш-э Ростамдаги Доро ёзувлари каби аҳамоний ёзувларида учрайди. Тадқиқотчилар Даҳонайи ғуломон шаҳрининг ташлаб кетилишининг энг муҳим сабабини Ҳилманд дарёси тубининг тўсатдан қуриб кетиши деб ҳисоблайдилар.
Ҳурматли тингловчилар, биз Зоҳидондан Заболга борадиган йўлда саёҳатимиз ниҳоясига етди. Умид қиламизки, дастурдан керакли маълумотларни олдингиз. Навбатдаги дастурда Систон ва Балужистон вилоятининг Зобул шаҳрига бориб, бу шаҳарнинг диққатга сазовор жойлари билан танишамиз.
