**1402 йил шиори** инфляция чеклаш ва ишлаб чиқариш юксалтириш йили (7)

Инқилобнинг олий раҳбари 1402 йил шиорини "инфляция чеклаш ва ишлаб чиқариш юксалтириш йили" деб атаган. Инфляция Эроннинг иқтисодий муаммоларига таъсир этувчи омиллардан биридир. Бу дастур ва ундан кейинги дастурларда Эрон иқтисодиётидаги инфляция масаласи муҳокама қилинади.

Инфляция муаммоси ва унинг оқибатларини тушуниш учун бу муаммонинг вужудга келиш механизми билан танишиш учун инфляция сўзининг тўлиқ таьрифи, унинг турлари, инфляцияни ўлчаш усули ва бошқаларни тушунтириш зарурдир. Сўзда инфляция шишиб кетиш ёки пуфлаш деган маънони англатади; 19-асргача инфляция сўзи олтинга айлантириш имкониятига эга бўлмаган банкноталар ҳажмининг ўсишини билдириш учун ишлатилган; Аммо 19-асрдан бошлаб инфляциянинг маъноси бугунги кунда бизга таниш бўлган тушунчага айланди. Бугунги кунда иқтисодиётда инфляция «нархларнинг умумий даражасининг номутаносиб ўсиши» деган маънони англатади. Фанда инфляция “маьлум вақт оралиғида нархларнинг узлуксиз ўсиб бориши” деб таьрифланади.

Бундан келиб чиққан ҳолда, инфляцияни товар ва хизматлар нархининг ликвидланмасдан ва режалаштирмасдан асоссиз ўсиши сифатида кўриш мумкин. Бу харид қобилиятини пасайтиради ва маҳсулотларга бўлган талаб ва маҳсулотларни сотиб олиш учун мавжуд ликвидлик ўртасидаги мувозанатни бузади. Инфляция ҳолатида пулнинг сотиб олиш қобилияти пасаяди ва кўп пулли одамлар танқис товарларга югуришади. Инфляция ҳар доим ҳам ёмон ва зарарли эмаслигини билиш қизиқ, яьни яхши ва самарали инфляция ҳам мавжуд. Яхшироқ айтганда, баъзи иқтисодий экспертларнинг фикрига кўра, деярли соғлом иқтисодиётда доимий инфляция даражаси керак, улар 2% инфляцияни соғлом инфляция даражаси деб ҳисоблашади. Ушбу инфлациядан мақсад иқтисодий ўсишни соғлом ва динамик сурьатларда сақлаб қолишдан иборат.

Иқтисодий назарияларда инфляция турли хил кичик тармоқлар ва турларга эга; Аммо умумий ва тезлигига кўра, кўпайиш учун учта асосий тоифа ажратилган, улар енгил, кучли ва гиперинфляция кўпайишни ўз ичига олади.

Енгил инфляция деганда нархлар аста-секин кўтарила бошлаган инфляция тушунилади. Йиллик нархларнинг ўсиши 3% ёки ундан кам бўлса, секин инфляция содир бўлади. Америка марказий банкининг ҳисоботига кўра, нарх даражасининг икки ёки ундан камроқ фоизга ошиши иқтисодий ўсиш учун фойдалидир. Бундай истеъмолчилар келажакда нархлар кўтарилади деб ўйлашади, шунинг учун улар ўз талабларини оширадилар. Дарҳақиқат, истеъмолчилар келажакда юқори нархларга дуч келмаслик учун товарларни шу вақтда сотиб олишади. Шундай қилиб, енгил инфляция иқтисодий фаровонликка олиб келади. Шу сабабли, масалан, АҚШ марказий банки ўзининг мақсадли йиллик инфляция даражасини 2% қилиб белгилайди.

Кучли инфляция - бу нархларни тезроқ оширадиган инфляция. Баъзи иқтисодчилар йил давомида бу турдаги инфляция даражасини 15 дан 25 фоизгача аниқлайдилар. Бошқалар эса унинг йиллик ставкаси 3 дан 10 фоизгача дейишади. Бу инфляция мамлакатлар учун зарарли, чунки у иқтисодга босим ўтказади. Бу вақтда одамлар келажакда уларни сотиб олиш учун кўпроқ пул тўламаслик учун керак бўлганидан кўпроқ нарсани сотиб олишга мойил. Харидларнинг бу ўсиши талабни янада оширади ва етказиб берувчилар ортиқча талабни қондира олмайди. Бундан ташқари, иш ҳақи етарли бўлмайди. Натижада, кўп одамлар қиммат бўлганлиги сабабли асосий товарлар ва хизматлардан фойдаланиш имкониятини йўқотадилар. Бу вақтда иқтисод заифлашади ва пул қиймати шу даражада пасаядики, ишчи кучи ва корхоналар ўз эҳтиёжларини қондиришда қийналади. Кучли инфляция туфайли инвесторлар мамлакатга сармоя киритишдан тийилиб, жуда зарур бўлган маблағларини олиб кетишади. Иқтисодиёт беқарор бўлиб, ҳукумат амалдорлари ўз ишончини йўқотади.

Гиперинфляция ёки экстремал инфляция йилнинг олти ойида нархларнинг икки баравар ошишини англатади; Иқтисодиётда нархларнинг тез, кенг тарқалган ва назоратдан ташқари ўсиши бу турдаги инфляция белгиларидир. Бошқача айтганда, бир ой ичида товарлар нархини 50% га оширадиган инфляция, инфляциянинг бу турига киради. Инфляциянинг бундай тури чекланмаган инфляция ёки ҳатто гиперинфляция деб аталади. Ривожланган мамлакатларда гиперинфляция кам учрайдиган ҳодиса бўлса-да, аммо тарих давомида бу Хитой, Германия, Россия, Венгрия ва Аргентина каби мамлакатларда содир бўлган.

Эронда охирги 100 йил давомида инфляциянинг бориши

1310-йилларнинг бошидан бери Эронда нархларнинг умумий даражаси ва яшаш қиймати индекси тез-тез ўсиб борди. Аммо нархнинг ошиши баъзан секин, баъзан эса тез ва шиддатли бўлди. Шамсий 1315 йил (Эронда биринчи нархлар индекси тайёрланган йил) ва инқилоб ғалабаси ўртасидаги нархларнинг ўзгаришини олтита алоҳида даврда таҳлил қилиш мумкин.

Биринчи давр: Шамсий 1315 йилдан 1320 йилгача

Бу даврда 2-жаҳон урушининг билвосита оқибатлари ва ҳукуматнинг экспансион сиёсати туфайли нархлар ўртача 20,5% ўсиш суръати билан ошди. Яшаш қиймати индексининг асосий ўсиши Шамсий 1319 ва 1320 йиллар, яъни уруш даври билан боғлиқ.

Иккинчи давр: Шамсий 1320 йилдан 1322 йилгача

Бу даврда мамлакатга Иккинчи жаҳон урушининг кенг тарқалиши ва Эроннинг босқинчи кучлар томонидан босиб олиниши ҳамда талабнинг ортиши, таьминот ва импорт чекловларининг йўқлиги натижасида риалнинг хорижий валюталарга нисбатан қадрсизланиши, чайқовчилик, жамғарма ва ташишнинг муваффақиятсизлиги ва ниҳоят, пул миқдорининг ошишига олиб келди ва нархларнинг умумий даражаси кескин ўсди. Инфляция билан курашиш учун нархларни назорат қилиш ва ҳаддан ташқари сотишга қарши кураш, йиғилган товарларни йиғиш ва мусодара қилиш, қаттиқ молиявий ва жисмоний жазолар, банк кредитларини чеклаш, энг муҳими, асосий товарларни меъёрлаш сиёсати қўлланилди. Аммо бу сиёсатлар самарали бўлмади ва яшаш қиймати индекси 2 йил ичида уч баравардан кўпроқ ошди.

Учинчи давр: 1323 йилдан 1325 йилгача

Бу давр нархларнинг тушиш даври ҳисобланади. Урушнинг тугаши, истеъмол товарларининг глобал таъминотининг кўпайиши ва мамлакатда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ўсиши, жаҳон алмашинувининг кўпайиши, чайқовчилик ва жамғариш даврининг тугаши, иттифоқчиларнинг ҳарбий харажатлари ва пул ҳажмининг ўсишининг пасайиши нархларнинг сезиларли даражада пасайишига олиб келди.

Тўртинчи давр: 1326 йилдан 1330 йилгача

Бу йилларда очиқ эшиклар сиёсатининг амалга оширилиши ва ташқи савдо айирбошлаш ҳажмининг ўсиши ҳамда импортнинг кўпайиши туфайли нефтни сотишдан тушадиган валюта тушумининг камайиши ва унинг харид қобилияти сифатида риалда акс этиши ва ниҳоят экспортда пасайиш нархлар нисбатан барқарорлик келтирди.

Эронда инқилобдан олдинги бешинчи ва олтинчи даврлардаги инфляция кейинги дастурда кўриб чиқилади. Бу дастур якуни билан барчангизни азизлар кейинги дастургача Аллоҳ таолонинг ихтиёрига қолдирамиз. Хайр. Саломат бўлинг

• **1402 йил шиори** инфляция чеклаш ва ишлаб чиқариш юксалтириш йили (6)