Саломатлик журнали (33)
Ошқозон ости бези касалликлари (иккинчи қисм)
Ошқозон-ичак касалликлари овқатнинг ҳазм бўлиши ва сўрилишига ва тананинг умумий саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ошқозон-ичак тракти оғиз бўшлиғидан бошланиб, анусда тугайдиган бурилишли найчадир. Шу сабабли, ошқозон-ичак касалликлари кенг кўламли касалликларни ўз ичига олади ва кўп сонли ва частотага эга. Шунинг учун ҳар бир ошқозон-ичак трактининг умумий касалликларини алоҳида ва қисқача алоҳида бўлимда текшириш яхшироқдир. Ушбу бўлимда биз ошқозон ости безининг кенг тарқалган касалликлари турлари, унинг сабаблари, даволаш усуллари ва ушбу касалликларнинг олдини олиш усулларини муҳокама қиламиз.
"Панкреатит ёки ошқозон ости безининг яллиғланиши" - ошқозон ости безининг яна бир кенг тарқалган касаллиги. Баъзида ошқозон ости бези овқат ҳазм қилиш кимёвий моддаларини жуда кўп ишлаб чиқариш натижасида яллиғланади ва шикастланади. Натижада, тўқималарнинг ўлими ва ошқозон ости безининг яллиғланиши содир бўлади. Ушбу бузулишда ўт пуфагидаги тошлар иштирок этса ҳам, баъзида панкреатитнинг сабабини ҳеч қачон топиб бўлмайди. Панкреатит ўткир панкреатит сифатида пайдо бўлиши мумкин, яъни у тўсатдан пайдо бўлади ва бир неча кун давом этади. Ёки сурункали панкреатитга айланиши мумкин, бу йиллар давомида содир бўлиши мумкин. Панкреатитнинг енгил ҳолатлари ҳеч қандай даволанишсиз ўтиб кетиши мумкин. Аммо оғир ҳолатлар ҳаёт учун хавфли асоратларни келтириб чиқариши мумкин.
Гастроентеролог томонидан панкреатитнинг тўғри ташхиси ҳар бир киши учун тегишли даволанишни таъминлаш учун муҳимдир. Сурункали панкреатит билан оғриган одамларда кучли, доимий оғриқ пайдо бўлиши мумкин, уларни дори билан осонликча назорат қилиб бўлмайди. Бундай ҳолда, гастроентеролог томонидан тайинланган дори-дармонларни қўллаш билан бир қаторда қўшимча дорилар ва муқобил тиббий даволаш усулларини қўллаш оғриқни иложи борича назорат қилишга ёрдам беради.
Панкреатит овқат ҳазм қилиш ферментлари ошқозон ости безида фаол бўлса ҳам, ошқозон ости бези ҳужайраларини рағбатлантирса ва яллиғланишни келтириб чиқаради. Ўткир панкреатитнинг қайталаниши билан ошқозон ости бези шикастланади, бу сурункали панкреатитга олиб келади. Ошқозон ости безида яра пайдо бўлиши мумкин, бу унинг функциясини йўқотишига сабаб бўлади. Ошқозон ости безининг ёмон ишлаши овқат ҳазм қилиш муаммолари ва диабетга олиб келиши мумкин.
Турли омиллар панкреатитга олиб келиши мумкин. Ўт пуфагидаги тошлар, қорин бўшлиғи жарроҳлиги, баъзи дори-дармонларни қабул қилиш, чекиш, муковисцидознинг фибрози ва оилада панкреатит тарихи бу омиллардан баъзилари. Бу, шунингдек, гиперпаратироидизм, паратироид безининг ҳаддан ташқари фаол ишлаши натижасида юзага келадиган қондаги калцийнинг юқори даражаси ёки гипертриглисеридемия деб номланувчи қондаги триглицеридларнинг юқори даражаси билан боғлиқ бўлиши мумкин. Инфекция, қорин бўшлиғи шикастланиши, ошқозон ости бези саратони, думалоқ эндоскопик холангиография ёки ўт пуфагидаги тошларни даволаш учун ишлатиладиган ЭРCП ҳам панкреатитга олиб келиши мумкин. Баъзи ҳолларда панкреатитнинг сабаби ҳеч қачон маълум эмас.
Панкреатитнинг белгилари ва аломатлари касалликнинг даражасига қараб фарқ қилиши мумкин. Қориннинг юқори қисмидаги оғриқлар, қорин оғриғи, бу ҳам беморнинг танасининг орқа томонига тарқалади. Овқатдан кейин кучаядиган қорин оғриғи. Иситма, юрак нотекис уриши, кўнгил айниши ва қусиш, қорин бўшлиғига тегиниш пайтида оғриқ, уйқусизлик ўткир панкреатитнинг белгиларидир. Асоссиз вазн йўқотиш, ёғли ва ҳидли ахлат (ёғли диарея) эса сурункали панкреатитнинг белгилари ва аломатлари ҳисобланади.
Панкреатит бемор учун жиддий асоратларни келтириб чиқариши мумкин. Псевдокисталар ана шундай асоратлардан биридир. Ўткир панкреатит беморнинг ошқозон ости безидаги чўнтак шаклидаги қопларда суюқлик ва чиқиндиларни тўплаши мумкин. Улар псевдосит деб аталади. Катта псевдоситнинг ёрилиши ички қон кетиш ва инфекция каби асоратларни келтириб чиқариши мумкин. Ўткир панкреатит, шунингдек, беморнинг ошқозон ости безини бактериялар ва инфекцияларга қарши ҳимоясиз ҳолга келтириши мумкин. Ошқозон ости бези инфекциялари жиддий бўлиб, инфекцияланган тўқималарни олиб ташлаш учун жарроҳлик каби дарҳол даволанишни талаб қилади. Ўткир панкреатит ҳам буйрак етишмовчилигига олиб келиши мумкун.
Ўткир панкреатит беморнинг танасида кимёвий ўзгаришларга олиб келиши мумкин. Бу ўпка функциясига таъсир қилади ва қондаги кислород миқдорини сезиларли даражада пасайишига олиб келади, бу жуда хавфлидир. Ушбу касалликнинг яна бир асорати сурункали панкреатит билан оғриган беморнинг ошқозон ости безининг инсулин ишлаб чиқарувчи ҳужайраларининг шикастланиши бўлиб, диабетга олиб келиши мумкин. Ўткир панкреатит ҳам, сурункали панкреатит ҳам ошқозон ости безида ферментлар ишлаб чиқаришни камайтириши мумкин. Бемор истеъмол қилган овқатдан озуқа моддаларини ҳазм қилиш ва сўриш учун ферментлар керак. Бу ферментлар ишлаб чиқарилишининг камайиши, ҳатто бемор истеъмол қиладиган овқат миқдори ва турини ўзгартирмаса ҳам, тўйиб овқатланмаслик, диарея ва вазн йўқотишига олиб келиши мумкин. Ниҳоят, сурункали панкреатит туфайли беморнинг ошқозон ости безининг узоқ муддатли яллиғланиши ошқозон ости бези саратони учун хавф омилидир.
Беморнинг овқат ҳазм қилиш тизими томонидан озуқа моддаларининг нотўғри сўрилишини кўрсатиши мумкин бўлган ёғ даражасини ўлчаш учун қон тестлари, ахлат тестлари, компютер томографияси, ўт пуфагида тошлар ва ошқозон ости безининг яллиғланишини текшириш учун қорин бўшлиғининг ултратовуш текшируви, эндоскопия каби турли хил тестлар ва усуллар мавжуд. Улар ошқозон ости бези ёки ўт йўлида яллиғланиш ва обструкцияни ташхислаш учун ишлатилади ва МРИ панкреатитни ташхислаш учун ишлатилади.
Касалхонада бирламчи даволаш диетадан воз кечиш, аналжезиклар, томир ичига (ИВ) суюқликлар, овқат ҳазм қилишни яхшилаш учун ферментларни қабул қилиш ва жарроҳликдан иборат. Бемор касалхонадан чиққанида эса чекишни ташлаш,Панкреатитни даволаш учун кам ёғли диетани танлаш ва кўпроқ суюқлик ичиш тавсия этилади.
Панкреатитнинг маълум бир давридан кейин "сохта киста" деб аталадиган суюқлик билан тўлдирилган бўшлиқ пайдо бўлади. Сохта кисталар ўз-ўзидан йўқолиши мумкин ёки ичидаги суюқликни тўкиш учун жарроҳлик ассимиляция мосламалари керак бўлиши мумкин.
Ошқозон ости бези гормонларини ишлаб чиқарувчи ҳужайралар ҳам ғайритабиий равишда кўпая бошлаши мумкин. Улар "оролча ҳужайралари ўсмаси" деб аталадиган радикал ва радикал бўлмаган саратон ўсмаларини келтириб чиқариши мумкин. Бу ўсмалар организмда кўп миқдорда гормонлар ишлаб чиқаради ва кейин уларни қон оқимига юборади. Гастринома, глюкагонома ва инсулинома орол ҳужайралари ўсмаларига мисолдир.
"Кенгайтирилган ошқозон ости бези" - бошқа кенг тарқалган ошқозон ости бези касаллиги. Ошқозон ости бези катталашганда ҳеч нарса содир бўлиши мумкин эмас. Беморда оддийгина меъда ости бези одатдагидан каттароқ бўлиши мумкин. Ёки структуравий аномалиялар сабаб бўлиши мумкин. Аммо ошқозон ости бези кенгайиши ва даволанишга муҳтож бўлган бошқа сабаблар ҳам бўлиши мумкин.
Ошқозон ости бези касалликларини аниқлаш учун тиббий кўрик ўтказилади. Ушбу текширувни қорин бўшлиғининг ўрта қисмига тегизиш орқали массанинг бўртиб кетишини аниқлаш орқали амалга ошириш мумкин. Шифокорингиз ошқозон ости бези касаллигининг бошқа белгиларини ҳам текшириши мумкин.
Шунингдек, ошқозон ости бези ва қорин бўшлиғининг бир нечта батафсил тасвирларини кўрсатадиган компютер томографиясидан фойдаланинг. Тасвирларни яхшилаш учун беморнинг артерияларига контрастли бўёқ юборилади. МРИ кўриш бошқа усулдир. Магнит тўлқинлар беморнинг қорин бўшлиғининг жуда аниқ тасвирларини яратишга қодир. МРCП кўриш - бу ошқозон ости бези, жигар ва ўт пуфагига қаратилган МРИнинг яна бир тури.
Эндоскопия орқали шифокор оғиздан ичакка эгилувчан найча билан жиҳозланган камерани юбориш орқали ошқозон ости безининг бошига кириши мумкин. Ушбу усулда кичик жарроҳлик асбоблари ошқозон ости безининг айрим касалликларини ташхислаш ва даволаш учун ишлатилиши мумкин. Ошқозон ости бези биопсияси саратон ёки бошқа касалликларни ташхислаш учун жарроҳлик йўли билан ёки тери орқали игна киритиш орқали ошқозон ости бези тўқималарининг кичик қисмини олиб ташлайди. Ултратовуш орқали беморнинг қорин бўшлиғига кузатув мосламаси ўрнатилади. Зарарсиз товуш тўлқинлари ошқозон ости бези ва бошқа органларни акс эттириш орқали тасвирларни кўрсатиши мумкин.
Амилаза липаз - бошқа диагностика усули. Агар қон тестларида ошқозон ости бези ферментларининг юқори даражаси тасдиқланса, беморда панкреатит борлигини айтиш мумкин. Тер хлорид тестини ўтказиш орқали терига оғриқсиз электр токи юборилади. Бу унинг терлашига олиб келади, кейин тер хлорид миқдори ўлчанади. Кистик фиброз билан оғриган одамларда тер хлорид даражаси кўпинча юқори бўлади. Кўпгина ген мутациялари ҳам кист фиброзига олиб келиши мумкин. Генетика текшируви катталар ёки болада муковисцидознинг мавжудлигини аниқлайди.
Ошқозон ости бези касалликлари учун турли хил даволаш усуллари қўлланилади, уларнинг баъзилари дастур давомида айтиб ўтилган. Сизни кўпроқ таништириш учун биз ушбу усулларни қисқача айтиб ўтамиз. Инсулин инъекциялари, сохта кистани олиб ташлаш, сохта киста жарроҳлиги, ошқозон ости бези саратони учун Wҳиппле жарроҳлиги - бу усуллардан баъзилари. Шунингдек, муковисцидозли фиброзли одамларга кўпинча бизғунчи ферментларни алмаштириш учун ошқозон ости бези ферментлари буюрилади.
Ошқозон ости бези трансплантацияси диабет ёки муковисцидоз билан оғриган одамларни даволашдир. Ошқозон ости бези трансплантацияси диабетга чалинган айрим беморларни даволаши мумкин. Орол ҳужайра трансплантацияси бошқа даволаш усули ҳисобланади. Инсулин ишлаб чиқарувчи ҳужайралар донорнинг ошқозон ости безидан олинади ва 1-тоифа диабет билан касалланган беморга кўчирилади. Экспериментал жарроҳлик 1-тоифа диабетни даволай олади.
