Саломатлик журнали (36)
Жигар касалликлари (учинчи қисм)
Олдинги икки бўлимнинг давомидан, ушбу бўлимда биз жигар касалликларининг бошқа баъзи кенг тарқалган турларини, уларнинг сабабларини, даволаш усулларини ва ушбу касалликларнинг олдини олиш усулларини кўриб чиқамиз.
Гепатит - бу жигар яллиғланишининг бир тури. Касаллик бу босқичда ёки вақт ўтиши билан қолиши ва жигар фибрози, жигар циррози ёки жигар саратони каби касалликларга ўтиши мумкин. Гепатит вируси касалликнинг асосий сабабидир, лекин баъзида бошқа вируслар ва инфекциялар, дозани ошириб юбориш ёки отоиммüн касалликлар ҳам гепатитга олиб келиши мумкин. Гепатит А, Б, C, Д ва Э одамларда гепатитни келтириб чиқарадиган бешта асосий вирусдир. Ушбу 5 та вирус ўзлари келтириб чиқарадиган касалликнинг оғирлиги, ўлимга олиб келиши, юқумли ва тез тарқалиши туфайли жуда ташвишлидир. Умуман олганда, гепатит Б ва C миллионлаб жиддий ва ҳалокатли касалликларга олиб келиши мумкин. Бу икки вирус сироз ва жигар саратонининг асосий сабабидир.

Гепатит вируси биринчи навбатда жигар ҳужайраларида кўпаяди ва бу жигарнинг ўз ишини бажаришига тўсқинлик қилади. Гепатитни патоген вируслар, антикор инъекциялари ва эмлашлардан қочиш орқали олдини олиш мумкин. Бироқ, фақат гепатит А ва Б га қарши эмлаш мавжуд. Гастроентеролог томонидан ушбу касалликнинг эрта ташхиси уни даволашга ёрдам беради ва касалликнинг ривожланишини ва кейинги асоратларни олдини олади.
Гепатит вируси билан озиқ-овқат, ичимлик ва нажас орқали алоқа қилган ҳар бир киши гепатит А билан касалланиши мумкин. Ушбу касалликнинг белгилари одамда бир неча ҳафта давомида сақланиб қолади, аммо вақт ўтиши билан одам бутунлай тузалиб кетади. Гепатит А вирусига эга бўлиш одамнинг бутун умри давомида вирусга қарши эмланишига олиб келиши мумкин, аммо бу гепатитнинг бошқа турларига қарши эмланган одамга ёрдам бермайди.

Гепатит Б вируси одатда одамнинг қон оқимига киради. Ҳар бир инсон касалликни, одатда, ҳимояланмаган жинсий алоқа, инфекцияланган инъекция воситаларидан фойдаланиш ёки ифлосланган қоннинг қон оқимига киришига олиб келадиган бошқа ҳаракатлар орқали олади. Узоқ вақт давомида гепатит билан оғриган оналар туғруқ пайтида ёки кўпинча туғилгандан кейин қорнидаги чақалоқларига юқиши мумкин. Гепатит Б вируси билан касалланган одамлар узоқ вақт давомида касаллик билан курашишлари мумкин. Чунки бу вирус инсон танасида абадий қолиш қудратига эга. Вирус билан касалланган болалар ва чақалоқлар узоқ вақт давомида гепатит Б билан касалланиш эҳтимоли бор.

Гепатит C вируси қон вируси бўлиб, у фақат касал одамнинг қони бошқа одамнинг қон айланиш тизимига кирганда юқади. Вирусни юқтиришнинг энг кенг тарқалган усули - стерил бўлмаган инъекция ускуналари. Баъзида гепатит C вируси билан касалланган баъзи одамлар ҳеч қандай даволанишсиз вирусни тозалайди. Бу одамлар энди вирус билан касалланмайди ва натижада касал бўлмайди. Гепатит C даволанмаса, сурункали гепатитга айланиши мумкин ва вирус уларнинг қонида узоқ вақт сақланиб қолади. Бу ҳолат баъзан 20 йил ёки ундан кўпроқ вақт ўтгач, жигар циррозига ёки жигар ярасига олиб келиши мумкин. Жигар циррози билан оғриган оз сонли одамларда ҳам келажакда жигар саратони пайдо бўлади.

"Гепатит Д" гепатит Б билан касалланиш юқори бўлган мамлакатларда кўпроқ учрайди. Гепатит Д вируси баъзан ён инфекция сифатида, яъни гепатит Б билан намоён бўлади ва баъзида гепатит Б билан касалланганидан кейин организмга иккиламчи вирус сифатида киради. Одамлар бу касалликни ҳимояланмаган жинсий алоқа, стерил бўлмаган инъекциялардан фойдаланиш ёки ифлосланган қоннинг қон айланиш тизимига киришига олиб келадиган бошқа ҳаракатлар орқали юқтиришади.
"Гепатит Э" ривожланаётган мамлакатларда гепатитнинг энг кенг тарқалган тури ҳисобланади. Вирус узоқ муддатли таъсирга эга эмас. Ушбу турдаги гепатит ҳомиладор аёлларда ва ҳомиладорликнинг охирги 3 ойида кўпроқ учрайди. Гепатит Э вируси вирус билан касалланган одамлар ёки ҳайвонларнинг нажасида топилади ва одатда ифлосланган овқатни истеъмол қилиш ёки ичиш орқали юқади. Касалликнинг одамдан одамга юқиши гепатит А га қараганда анча кам.
Қон тестлари ва биопсия ёки жигар биопсияси, бунда жигарнинг кичик бўлаги кейинги текшириш учун олиб ташланади, бу гепатит ташхисини қўйиш учун ишлатилиши мумкин бўлган иккита тестдир. Гепатитнинг ҳар бир тури ўз хос давосига эга.

Касалликнинг олдини олиш учун чоралар кўриш керак. Эмлаш гепатит вируслари тарқалишининг олдини олишда биринчи ва энг муҳим қадамдир. Шу нуқтаи назардан, 1 ёшдан 18 ёшгача бўлган болаларни эмлаш икки-уч эмлаш курсини ўз ичига олади. Катталардаги иккинчи даражали кучайтирувчи ваксинани бирламчи эмлашдан кейин 6-12 ой ўтгач бериш керак. Ушбу ваксиналар танани касалликдан 15-20 йил давомида ҳимоя қилиши айтилади. Иммунланган гепатит Б вакциналари 15 йилдан ортиқ вақт давомида танани вирусдан ҳимоя қилади. Шифокорлар барча чақалоқлар ва 18 ёшгача бўлган одамларни ва касаллик хавфи остида бўлган катталарни эмлашни тавсия қилади. Ушбу вирусдан тўлиқ ҳимояланиш учун одам 6 ойдан 12 ойгача бўлган вақт давомида ваксинани 3 марта киритиши керак.

"Жигар хўппози" бошқа жигар касаллиги бўлиб, жигарда йирингли секреция тўпланиши деб аталади. Бунга бактериялар, замбуруғлар ёки паразитлар сабаб бўлади. Жигарда бир нечта хўппоз пайдо бўлиши мумкин. Касаллик нисбатан кам учрайди ва асосан қарияларга таъсир қилади. Жигар хўппози кўпинча бактерияларнинг аппендикс, ичак ёки ўт йўллари каби қорин бўшлиғи органлари орқали тарқалиши туфайли ҳосил бўлади.

Пастки ўнг тарафдаги кўкрак оғриғи, нажаснинг лойгача ранги ўзгариши, сийдикнинг қорайиши, иситма, титроқ, иштаҳанинг йўқолиши, кўнгил айниши, қусиш, қориннинг ўнг юқори қисмида тез-тез учрайдиган оғриқ ёки қорин бўшлиғида оғриқ камдан кам, кирувчи вазн йўқотиш, заифлик ва сариқлик жигар хўппозининг белгиларидир.
Жигар хўппозининг асоратлари оғир ва ўлимга олиб келиши мумкин. Хўппоз ёрилиб, қорин бўшлиғига, ўпкага, ўпканинг шиллиқ қаватига, юракка ёки мияга тарқалиши мумкин. Хўппозлар одатда қон тестлари, рентген нурлари, ултратовуш текширувлари, КТ ёки МРИ, бактериал инфекцияни тасдиқловчи жигар хўппозларининг аспирацияси ёки суюлтирилиши, жигарни сканерлаш, жигар функцияси тестлари ва нажас тестлари билан ташхисланади. Даволаш тури жигар инфекциясининг сабабига, шунингдек, хўппознинг сони ва даражасига боғлиқ. Биринчи босқичда жигар инфекцияси антибиотиклар ёки антифунгал препаратлар билан даволанади. Дори-дармонларни қабул қилишдан ташқари, шифокор ҳам хўппозни дренажлаши мумкин.

Жигарнинг яна бир касаллиги - жигар заҳарланиши. "Жигар заҳарланиши" - шифокорнинг маълум дори-дармонларни буюриши, рецепциз дори-дармонлар, витаминлар, гормонлар, ўсимлик препаратлари ва атроф-муҳит токсинлари натижасида юзага келадиган касаллик. Жигарнинг гиёҳванд моддалар билан заҳарланиши натижасида юзага келадиган шикастланишлар, вируслар ва иммунитет касалликларидан келиб чиққан бошқа жигар касалликларига ўхшайди. Жигар заҳарланишининг олдини олиш учун барча рецепциз ва рецепт бўйича дори воситаларининг ёрлиқларини ўқиб чиқиш муҳимдир.

Жигарнинг дори билан заҳарланиши тезда аниқланса, яхши даволанади. Жигар заҳарланишининг аниқ сабабини гастроентеролог томонидан аниқлаш кейинги шикастланишнинг олдини олиш ва ўткир ёки тўсатдан жигар етишмовчилиги ва трансплантация заруратининг олдини олиш учун муҳимдир. Сизнинг шифокорингиз сизда зарарланиш бор ёки йўқлигини аниқлаш учун сиз қабул қилаётган дорилар ҳақида сўрайди.
Жигар заҳарланишига олиб келиши мумкин бўлган препаратни тўхтатганингиздан сўнг, гастроентерологингиз сиз учун жигар функцияси тестларини ўтказади. Жигар ферменти даражасининг сезиларли даражада камайиши ҳам жигар заҳарланишини яхшироқ аниқлашга ёрдам беради.
Асетаминофен, холестеринни пасайтирадиган дори ва ўсимлик қўшимчалари жигарга зарар етказиши мумкин бўлган кенг тарқалган дорилардир. Жиддий жигар шикастланиши семптомлар бошланишидан олдин содир бўлади. Жигар заҳарланишининг белгилари кўнгил айниши, анорекция, ўнг қориннинг юқори қисмида ноқулайлик, умумий қичишиш, қорайган сийдик ва сариқликни ўз ичига олиши мумкин.
Жигар заҳарланишининг олдини олиш учун ҳар доим ишлатиладиган барча дори-дармонлар, жумладан, ўсимлик препаратлари, витаминлар ва қўшимчаларнинг тўлиқ рўйхатини сақланг. Ҳар сафар шифокорингизга мурожаат қилганингизда ушбу рўйхатни ўзингиз билан бирга олиб боринг. Агар беморда оғир сироз каби ривожланган жигар касаллиги бўлса, янги дори-дармонларни бошлашдан олдин жигар мутахассиси билан маслаҳатлашиш муҳимдир.
