Саломатлик журнали (85)
Мия ва асаб касалликлари (болаларда мия ва асаб касалликлари, 2-қисм: болаларда ўрганиш бузилишлари: сабаб ва даволаш)
Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамкасбларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Мия ва нервлар инсон танасининг энг сезгир қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Охирги дастурда биз болалар ва гўдаклардаги тутқаноқ касаллиги билан танишдик. Ушбу дастурда биз "болалардаги ўрганиш бузилишлари" ва унинг белгилари ва даволаш усулларини кўриб чиқамиз. Биз билан қолинг.
Ўрганишнинг бузилиши - бу мия ва нервлар соҳасидаги таҳлил қилиш ва мулумотларни қайта ишлаш тизими муаммоларини қамраб олади. Ушбу таҳлил қилиш ва малуьмотни қайта ишлаш муаммолари боланинг ўқиш, ёзиш ва математика каби ўрганиш қобилиятлари ва салоҳиятларига халақит бериши мумкин. Бундан ташқари, юқори даражаларда бу бузилишлар тартибга солиш, режалаштириш, мавҳум фикрлаш, узоқ муддатли хотира, қисқа муддатли хотира, диққатни жамлаш ва диққатни йўналтириш қобилиятига таъсир қилади. Ўқишдаги нуқсонлар инсоннинг таълимдан ташқари ҳаётига таъсир қилиши ва унинг оиласи, дўстлари ва иш муносабатларига таъсир қилиши мумкин. Мактаб йилларида ўқиш, ёзиш ва математикадаги қийинчиликлар туфайли, ўрганишда нуқсонлар белгилари кўпинча бу вақтда намоён бўлади.
Мия ва асаб касалликлари ёки сурункали қулоқ инфекциялари каби баъзи ўзига хос касалликлар мия ва асаб муаммоларига олиб келиши ёки мия тузилишига таъсир қилиши ва ўрганиш бузилишига олиб келиши мумкин. Маданий маҳрумлик ёки ота-она муаммолари ва таълим усуллари каби атроф-муҳит омиллари мия ва неврологик касалликларга катта таъсир кўрсатиши мумкин, аммо бу бузилишларнинг сабаби эмас. Таълим бузилишлари билан боғлиқ бўлган баъзи касалликлар ушбу бузулишнинг сабаби бўлиши мумкин, биз қуйида муҳокама қиламиз.
Диққат етишмаслиги ва гиперактивлик бузилиши (ДЕҲБ) бу касалликлардан биридир. Ушбу бузулиш одамнинг диққатини жамлаш ва эьтиборни жамлаш қобилиятига таъсир қилади ва бу бузулиш билан оғриган одамларнинг хатти-ҳаракати ва гиперактивлигини назорат қилиш қийинлашади. Диққат етишмаслиги ва гиперактивлик бузилиши ўрганиш бузилиши деб ҳисобланмаса-да, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, диққат етишмаслиги ва гиперактивлик бузилиши бўлган болаларнинг 30 дан 50 фоизигача ўрганиш бузилиши мавжуд ва бу икки касаллик ўзаро таъсир қилиши ва ўзгаришларга олиб келиши мумкин. Мушакларни назорат қила олмаслик билан тавсифланган диспракция бузилиши боланинг ҳаракати ва мувофиқлаштиришига,нутқига халақит бериши ва унинг ўрганиш қобилиятига таъсир қилиши мумкин. Гарчи бу муаммо ўрганиш бузилиши деб ҳисобланмаса-да, диспракция кўпинча нутқнинг бузилиши, дискалкулия, гиперактивлик бузилиши, концентрация ва эътиборнинг етишмаслиги билан боғлиқ.
Миянинг когнитив бошқарув тизимининг самарасизлиги режалаштириш, ташкил этиш, топқирлик, диққатни жамлаш ва диққатни йўналтириш, тафсилотларни эслаб қолиш, вақт ва маконни бошқариш каби кўплаб мия ва нервларни қайта ишлаш жараёнларига таъсир қилади.
Гарчи бу муаммо ўрганиш бузилиши деб ҳисобланмаса ҳам, ижро этувчи функциялардаги заифликнинг турли шакллари ўрганиш бузилиши ёки гиперактивлик бузилиши, диққат ва концентрациянинг етишмаслиги билан деярли барча одамларда кузатилади. Шунингдек, хотира бузилишининг уч тури ўрганишга таъсир қилади, жумладан, оғзаки ва оғзаки бўлмаган маълумотларни қайта ишлашга таъсир қилувчи ишчи хотира, қисқа муддатли хотира ва узоқ муддатли хотира. Агар ушбу турдаги хотиралардан бирортаси билан боғлиқ муаммо бўлса, вазифаларни бажариш учун зарур бўлган маълумотларни сақлаш ва олиш қобилияти бузилади.
Таълим бузилишлари - бу дислекция, дисграфия каби бошқа ўзига хос ўрганиш бузилишларини тавсифлаш учун кенг атама. Белгилари ва аломатлари ва даволаш усулларини топиш учун биз ушбу турдаги бузилишлар ҳақида кўпроқ тушунтирамиз.
Эшитиш жараёнининг бузилиши, яъни марказий эшитиш жараёнининг бузилиши, товушлар қулоққа эркин кириб, қайта ишланадиган, аммо мия томонидан узилиб қоладиган касалликдир. Эшитиш жараёнининг бузилиши бўлган одамлар, ҳатто товуш баланд ва аниқ бўлса ҳам, сўзларнинг товушлари орасидаги нозик фарқларни сезмайдилар. Бу одамлар товушларнинг киритилишини таний олмайди, товушларни талаффуз қила олмайди ёки фон товушлари ва шовқинларини олиб ташлай олмайди ва филтрлай олмайди.
Дискалкулия, шунингдек, одамнинг рақамлар ва математик ҳисобларни тушуниш қобилиятига таъсир қиладиган ўрганиш бузилишининг бир тури. Ўрганишда нуқсони бўлган одамлар математик белгиларни ёмон тушунишлари ва рақамларни ёдлаш ва тартибга солиш, соатни айтишни ўрганиш ва рақамларни ҳисоблашда муаммоларга дуч келишлари мумкин. Боланинг ёзиш қобилияти ва нозик моторли кўникмаларига таъсир қиладиган ўрганиш бузилишининг бир тури дисграфиядир. Бу муаммо қўл ёзувининг ўқилмаслиги, интервалларга риоя қилмаслик, қоғозга ёзиш учун интервалларни режалаштира олмаслик, нотўғри талаффуз ва тўғри ёзиш, шунингдек, фикрлаш ва ёзишни ўз ичига олиши мумкин. Бу бир вақтнинг ўзида содир бўлади.
Ўқиш қобилиятига, сўз ва тилни қайта ишлаш кўникмаларига таъсир қиладиган яна бир ўрганиш бузилиши дислекциядир. Ушбу бузуқликнинг кескинлик даражаси одамлар орасида фарқ қилади, лекин у боланинг равон нутқига, декодлашига, ўқишни тушунишга, қайта тиклашга, ёзишга, талаффуз қилишга ва баъзи ҳолларда нутқига таъсир қилиши мумкин ва у бошқа бузилишлар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Дислекция тилга асосланган ўрганиш бузилишларини англатади. Оғзаки тилни қайта ишлаш бузилиши - бу эшитишни қайта ишлаш бузилишининг бир тури бўлиб, унда одам сўзлар, жумлалар ва ҳикояларни ташкил этувчи ҳарфларни боғлашда муаммоларга дуч келади. Эшитиш жараёнининг бузилиши мияга келадиган товушларни қайта ишлашга таъсир қилса, тилни қайта ишлаш бузилиши фақат оғзаки тилни қайта ишлашга таъсир қилади. Тилни қайта ишлаш бузилиши тилнинг равонлигига ва тилни идрок этишга таъсир қилади.
Оғзаки бўлмаган ўрганиш бузилишлари ҳам юқори даражадаги оғзаки қобилиятлар ва восита заифлиги, визуал-фазовий ва ижтимоий қобилиятлар ўртасидаги катта тафовут билан тавсифланган касалликдир. Одатда, оғзаки бўлмаган ўрганиш бузилиши бўлган одам юз ифодалари ёки тана тили каби оғзаки бўлмаган белгиларни талқин қилишда қийналади ва уларни мувофиқлаштиришда заифдир. Визуал идрокнинг бузилиши одам кузатаётган маълумотни тушуниш қобилиятига ёки унинг индивидуал чизиш ва тақлид қилиш қобилиятига таъсир қилади. Дисграфия ёки оғзаки бўлмаган таълим бузилишлари каби ўрганишда нуқсони бўлган одамларда кўринадиган хусусиятлар одамни шакллар ва босма ҳарфлардаги нозик фарқларни таний олмайди ва кўпинча қаламни жуда қаттиқ ушлаб туради ва унинг қўллари ва кўзлари заиф мувофиқлаштиришга эга.
Ўраганиш бузилишларини диагностика қилиш учун шахснинг ақлий қобилиятлари билан боғлиқ ҳолда кучли ва заиф томонларини аниқлаш учун расмий ва норасмий психологик-педагогик тестлар қўлланилади.
Енгил ўрганиш қийинчиликлари учун, тарихни текшириш ва текширишдан сўнг (тери, малформация хусусиятлари бўйича) ва хромосома тестлари, мўрт Х учун ДНК (эркакларда), субтеломерик ФИШ (клиник баҳолаш учун керак бўлса) ва клиник шубҳа бўлса электроансефалограмма (ЭЕГ) ўтказилади. Оғир таълим бузилишларини ташхислаш учун юқорида айтиб ўтилган тестлардан ташқари, офталмологик текширувлар ва МРИ ўтказилади. Клиник вазиятга қараб бошқа тестлар талаб қилиниши мумкин.
Афсуски, таълим бузилишларини аниқ даволаш усули йўқ ва бу умр бўйи муаммо ҳисобланади. Бироқ, тегишли ёрдам ва аралашувлар билан ўрганишда нуқсонлари бўлган одамлар мактабда, ишда ва муносабатларда муваффақиятга эришишлари мумкин. Турли шифокорлар болаларда ўрганиш ва диққатни жамлаш билан боғлиқ муаммоларга дучор бўлган болаларга ташхис қўйишлари ва даволашлари мумкин. Болани даволаш учун бир нечта шифокорларнинг тажрибасидан фойдаланиш керак бўлиши мумкин. Педиатрлар ўрганиш ва эътибор, гиперактивлик бузилиши, концентрация ва эътибор етишмаслиги билан боғлиқ касалликларни ташхислаши ва даволаши мумкин. Баъзи рецепт бўйича дори-дармонлар ва илмий бўлмаган муолажалар ҳам буюрилиши мумкин.
Шунингдек, марказий асаб тизими касалликлари ва мия муаммоларини баҳолаш ва даволашда неврологлардан ёрдам олишингиз мумкин. Баъзи педиатрик неврологлар диққат етишмаслиги ва гиперактивлик бузилиши ва ўрганиш бузилиши каби нейроривожланиш касалликлари бўлган болалар билан ишлашга ўргатилган. Ушбу мутахассислар, шунингдек, ушбу болаларда ташвиш ва депрессияни камайтириши ва бир вақтнинг ўзида диққат ва ўрганиш бузилиши бўлган болалар ва ўсмирлар билан ишлашлари мумкин. Ушбу касалликларни ташхислаш ва даволашда ёрдам берадиган бошқа мутахассислар болаларнинг хатти-ҳаракатларини ривожлантириш бўйича мутахассислар, болалар психиатрлари ва болалар психиатрия ҳамшираларидир. Боланинг аҳволига қараб, сиз бир ёки бир нечта мутахассиснинг тажрибасидан фойдаланишингиз мумкин. Улардан баъзилари барча касалликларни ташхислаши ва даволаши мумкин, бошқалари эса боланинг бир ёки бир нечта касалликларига эътибор қаратади.
Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни қодир Аллоҳга ҳавола қиламиз.
