Ինչո՞ւ է Իրանի համար բարդ Հայաստան-Ադրբեջան հավասարման լուծումը
ԱՄՆ-ի և Իսրայելի մուտքը Ադրբեջանի և Հայաստանի ճգնաժամի մեջ, ինչպես նաև Ռուսաստանի հետ Ռաշթ-Աստարա երկաթուղին ավարտին հասցնելու մասին համաձայնագիրը կյանքի կոչելու Իրանի ձգտումը, բարդ իրավիճակի առջև են կանգնեցրել Իրանին և Ղարաբաղի դեմ Ադրբեջանի ռազմական գործողության դեպքում, Իրանը կանգնելու է երկընտրանքի առջև՝ պահպանե՞լ աշխարհաքաղաքականությունը, թե՞ տնտեսական գերակայությունը:
Իրանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունները սրվել են վերջին օրերին, հատկապես, երբ Բաքուն 2022 թվականի սեպտեմբերին հարձակվեց Հայաստանի անկախ տարածքի վրա։ Թեև 2020-ի ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ իրանցի որոշ քաղաքական ակտիվիստներ աջակցեցին Բաքվի կողմից տարածքների գրավմանը, սակայն Իրանն իր պաշտոնական քաղաքականության մեջ միշտ ընդգծել է, որ Հայաստանի ինքնիշխան տարածքները կարմիր գիծ են, որից չպետք է անցնի Ադրբեջանը։ Բաքվի բարձրաստիճան պաշտոնյաների հայտարարությունները՝ գրավելու Զանգեզուրի միջանցքը, որը հատում է Հայաստանի և Իրանի սահմանները, մտահոգություն է առաջացրել ռազմական բախման հնարավորության վերաբերյալ։
Հայաստանի վրա Ադրբեջանի վերջին հարձակումից հետո Իրանը լայնածավալ ռազմական զորավարժություններ է իրականացրել Ադրբեջանի սահմանների երկայնքով: Այս զորավարժությունները Իրանի ռազմական զսպման դոկտրինի մաս էին կազմում և ցույց տվեցին Թեհրանի պատրաստակամությունը արձագանքելու արտաքին սպառնալիքին:
Չնայած Թեհրանի աջակցությանը Հայաստանին Ադրբեջանի դիմաց, Հայաստանը զարմանալի քայլով համաձայնագիր ստորագրեց ԱՄՆ-ի հետ համատեղ զորավարժություն անցկացնելու մասին։ Իրանի սահմաններում անցկացվելիք զորավարժությունն արդեն արժանացել է Ռուսաստանի քննադատությանը՝ կապված իր սահմաններում ՆԱՏՕ-ի գործողությունների ոլորտի ընդլայնման հետ։
Բայց թվում է, թե Բաքվի սպառնալիքների դեմ Հայաստանին Իրանի և Ռուսաստանի օպերատիվ աջակցության բացակայությունը Հայաստանին բավական մոտիվացիա է տվել Ամերիկայի հետ մերձենալու համար. գործողություն, որը բարդացնում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հավասարումը Իրանի համար:
Իրանցի քաղաքական գործիչների ամենակարևոր մտահոգություններից է Ադրբեջանում բնակվող շիաների նկատմամբ ճնշումները։ 2023 թվականի ապրիլին Ադրբեջանի իշխանությունները հայտարարեցին երկրի խորհրդարանի հակաշիա պատգամավոր Ֆազել Մուստաֆայի սպանության անհաջող փորձի գործում Իրանի հետ սերտ կապեր ունենալու մեջ մեղադրվող չորս անձի ձերբակալության մասին։ Սպանություն, որն անհաջող էր, և դրա բոլոր հեղինակները ձերբակալվեցին։ Այնուհետև ադրբեջանական լրատվամիջոցները հրապարակել են ձերբակալվածների նկարները, ովքեր իբր առնչություն ունեին Ադրբեջանի խորհրդարանի պատգամավորի սպանության հետ։
Շիա մահմեդականների նկատմամբ աճող բռնաճնշումներից դժգոհ լինելուց բացի, Իրանը մեղադրում է Ադրբեջանին հյուսիսարևելյան սահմանների երկայնքով Իսրայելի հետախուզական գործունեությանն աջակցելու մեջ։
Ադրբեջանում Իսրայելի դեսպանատան բացումից հետո Իսրայելի արտաքին գործերի նախարար Էլի Քոհենը խոսել է Թել Ավիվի և Բաքվի միջև հակաիրանական համագործակցության մեծացման մասին։ Հետագա խնդիրը Իրանում քաղաքական ակտիվիստների արձագանքն էր Իսրայելի կողմից Ադրբեջանը որպես լրտեսության վայր օգտագործելու վերաբերյալ:
Մյուս կողմից, միջազգային հարաբերությունների փորձագետները Ղարաբաղը գրավելու նպատակով Ադրբեջանի ռազմական գործողությունը համարում են երկու երկրների միջև ռազմական լարվածության աճի նախերգանք։ Այս փաստարկի հիմնական պատճառն այն է, որ Ադրբեջանի կողմից այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքը բացելու դեպքում, կկտրվի Իրանի հասանելիությունը Ռուսաստանին և Եվրոպային:
Արևմտյան փորձագետների տեսանկյունից, թեև Թուրքիան Ադրբեջանին կապող Զանգեզուրի միջանցքը կարևոր է ՆԱՏՕ-ի և Եվրոպայի համար, սակայն Կովկասում էներգակիրների մատակարարման շուրջ պատերազմի հետևանքները կարող են անկայուն լինել։ Բացի այդ, Կասպից ծովում Բաքվի ակտիվներն ու էներգետիկ արդյունաբերությունը վտանգի տակ են, և Իրանի հետ լայնամասշտաբ առճակատումից խուսափելը կբխի երկու երկրների շահերից։
Նման իրավիճակում, թվում է, եթե Իրանը չհամակերպվի աշխարհաքաղաքական նոր իրավիճակին, ինչը միանշանակ հավանական է, ապա Ադրբեջանը կվտանգի Իրանի տնտեսական շահերը Աստարայի երկաթուղու ճանապարհի միջոցով, որն անցնում է այդ երկրի տարածքով։
Միևնույն ժամանակ, Իրանի և Ռուսաստանի միջև ստորագրված համաձայնագիրը Ռաշտ-Աստարա երկաթուղու կառուցման վերաբերյալ, որը դիտվում է որպես հյուսիս-հարավ միջանցքի համար կարևոր տրանսպորտային ցանց, Իրանի առաջև բացեց պատժամիջոցները շրջանցելու հեռանկարը։
Բարդ հավասարում, որը Կովկասում ամերիկյան զորքերի ներկայությունը վերածել է նոր բաղադրիչի՝ հյուսիսային սահմաններում Իրանի դեմ Իսրայելի սպառնալիքի կողքին: Նման իրավիճակում, քաղաքական դիտորդների տեսանկյունից, Ադրբեջանին վերահսկելուն ուղղված ռազմական գործողությունն ուղղակիորեն կազդի Իրանի տնտեսական շահերի վրա։ Ահա թե ինչու միջազգային հարաբերությունների փորձագետները դիվանագիտության տարբերակը գնահատում են որպես կովկասյան ճգնաժամի հաղթահարման անհերքելի առաջնահերթություն Իրանի համար։